आ.ह. सरांचे निरर्थक चार्वाकस्तोम

महाराष्ट्रातील अन्य विद्वानांच्या तुलनेत डॉ. आ.ह.साळुंखे यांनी चार्वाकमताचा सखोल अभ्यास केला आहे. त्यांनी चार्वाकावर चक्क पी.एच.डी. च केली असून ‘चार्वाक दर्शन’ नामक पुस्तकही लिहिलं आहे.

डॉ. आह हे चार्वाकमताचा पुरस्कार तर करत असतातच, पण त्याला त्यांनी ‘आस्तिक शिरोमणी’ ही ठरवून टाकलं आहे. तसं ते ठरवण्यापूर्वी त्यांनी दयानंद सरस्वती आणि विवेकानंद या दोघा महत्वाच्या धर्माज्ञांनी केलेलं चार्वाकमताचं खंडन विचारात घेतलेलं नाही. त्यामुळे त्यांच्या पुस्तकाला काहीसा अपूर्णपणा प्राप्त झालेला आहे. तथापि दयानंद आणि विवेकानंद यांच्या खंडनाचा फारसा विचार न करता या पुस्तकातील काही मुद्द्यांचा परामर्श मी स्वतंत्रपणे इथे घेत आहे.

१.       चार्वाक या शब्दाचा अर्थ डॉ. आह हे ‘चारु वाक’ म्हणजे ‘गोड बोलणारा’ असा लावतात. मात्र दयानंद यांनी ‘चार वाक’ म्हणजे ‘वितंडवाद घालत बसणारा’ अशी व्युत्पत्ती सांगितली आहे. शिवाय ‘चारु’ या शब्दाचा अर्थ ‘सुंदर’ असा होतो, ‘गोड’ असा होत नाही. एखाद्याचं बोलणं गोड आहे असं सुचवायचं असेल तर त्यासाठी ‘इक्षु’ किंवा ‘मधु’ असा शब्द योजावा लागेल. आर्यांच्या पहिल्या राजांपैकी एक जो ‘इक्ष्वाकु’ त्याच्या नावाचा अर्थ ‘गोड बोलणारा’ असाच होता. कारण इक्षु म्हणजे (गोड रस देणारा) ऊस. पण इथे मुख्य समस्या वेगळीच आहे. चार्वाकांच्या बाजूने विचार केला तर ते गोड किंवा सुंदर बोलत नसून ‘सत्य’ किंवा ‘परखड’ बोलत होते असं म्हणणं संयुक्तिक होईल. मग ‘चारु’ हा शब्द वापरायचा संबंध येतोच कुठे ? त्यामुळे आह यांनी ओढून ताणून लावलेली ही व्युत्पत्ती स्वीकारता येत नाही.

२.      चार्वाकांचे स्वतःचे ग्रंथ आज उपलब्ध नाहीत. त्यांचं जे काही तत्वज्ञान माहीत झालंय ते वैदिक वाड्मयातून त्यांच्यावर झालेल्या टीकेमुळेच माहीत झालंय हे डॉ. आह यांना मान्य आहे. मात्र उदयन राजाची पुराणातली एक वेडगळ कथा देऊन त्यावरून ‘वैदिकांनी चार्वाकांचे ग्रंथ जाळलेही असतील’ असा निष्कर्ष काढून ते मोकळे होतात. परंतु हा पुरावा समाधानकारक वाटत नाही. कारण त्यात बुद्धीला न पटणारे काही चमत्कार दिले आहेत. शिवाय जो उदयन राजा भासाच्या दोन नाटकांचा व कथासरीत्सागर वगैरे अनेक ग्रंथांमधल्या कथाकवितांचा सालस, उदार, सभ्य व शूर नायक होता त्याचा या कथेतला आततायीपणा पटण्यासारखा नाही. वादाकरता वैदिकांनी ग्रंथ जाळले असं मानलं तरी चार्वकांनी ते मौखिक पद्धतीने जतन का केले नाहीत हा प्रश्नही उरतोच. कारण मौखिक पद्धतीने प्रचंड वाड्मय जतन करता येतं हे खुद्द वैदिकांनीच सिद्ध करून दाखवलं आहे. खरी गोष्ट अशी आहे की चार्वाकांचे ग्रंथ कधी नव्हतेच तर ते आज मिळणार कसे !

३.      चार्वाकमताची स्थापना देवांचा पुरोहित बृहस्पती याने केली असं मानलं जातं. बृहस्पती वैदिक संस्कृतीपासून दूर का गेला व त्याने चार्वाक पंथ का स्थापन केला याचं कारण सांगण्यासाठी म्हणून आह यांनी एक कथा दिली आहे. त्या कथेप्रमाणे ‘द्विजांचा राजा’ असलेल्या सोमाने एका यज्ञसमारंभातून बृहस्पतीच्या पत्नीला पळवून नेलं. त्यामुळे आर्यांच्या तथाकथित महान संस्कृतीमधील ढोंगबाजी बृहस्पतीच्या लक्षात आली व तो त्या संस्कृतीचा कट्टर विरोधक बनला.

ही कथा आहसरांनी स्वतःच्या मतप्रतीपादानासाठी सोयीस्कर अशा पद्धतीने सादर केली आहे. कारण बृहस्पतीची पत्नी तारा व सोम यांची कथा महाभारतातील वनपर्वात (२१९) आणि देवीभागवतामध्ये (स्कंद १ अध्याय ११) आली आहे व ती कथा काही वेगळंच सांगते.

ती कथा अशी :

पुराणकाळी सोम हा अतिशय सामर्थ्यशाली बनला होता तेव्हा त्याने राजसूय यज्ञ केला.

या यज्ञानंतर त्याच्यावर अभिषेक होत असताना तो एवढा तेजस्वी व देखणा दिसत होता की तिथे उपस्थित असलेल्या नऊ देवता त्याच्या प्रेमातच पडल्या. त्यातही सोमाचा गुरु बृहस्पती याची पत्नी तारा ही तर त्याच्यासाठी प्रेमविव्हलच झाली. त्यानंतर ती स्वतःहून सोमाकडे जाऊन राहिली. बृहस्पतीने निरोप पाठवूनही ती परत आली नाही. म्हणून अखेर बृहस्पती स्वतःच सोमाकडे गेला व त्याची निर्भत्सना करू लागला. तेव्हा सोम त्याला म्हणाला, ‘ती आपणहून इथे येऊन राहिली आहे. मी काही तिला कैद करून ठेवलेलं नाही. जेव्हा तिला ही मौज पुरेशी वाटेल तेव्हा ती तुमच्याकडे परत येईल !’ त्याने त्याला याचीही आठवण करून दिली की (त्यावेळच्या धर्माप्रमाणे) ‘परपुरुषाशी संभोग करूनही स्त्रिया भ्रष्ट होत नसतात.’ नंतर त्याने बृहस्पतीला ग्वाही दिली की ‘तिची पाळी आल्यावर ती तुमच्याकडे येईल.’ तेव्हा बृहस्पती काही दिवस थांबला व पुन्हा सोमाकडे गेला. पहारेकरी आत सोडेनात म्हणून तो आरडाओरडा करू लागला. म्हणून सोम बाहेर येऊन आपल्या गुरूला म्हणाला, ‘तुम्ही असं वेड्यासारखं का बोलत आहात ? तुमची सुंदर पत्नी इथे आहे हे खरं, परंतु संभोगात तुम्ही तिचं समाधान करू शकत नसल्यामुळे ती तुमच्याकडे येऊ इच्छित नाही. नाहीतरी तुमच्यासारख्या भिक्षुकाला असलं स्त्रीरत्न शोभण्यासारखं नाही, त्यापेक्षा तुम्ही एखादी कुरूप स्त्री का निवडत नाही ? एकंदरीत तुम्हाला कामशास्त्राची माहिती आहे असं मला वाटत नाही.’

याबाबत आपण आता अधिक काही करू शकत नाही हे लक्षात आल्यावर बृहस्पतीने इंद्राकडे तक्रार केली. तेव्हा इंद्राने सोमाला जाब विचारला. तो म्हणाला, ‘हे सोमा, तुला २८ पत्न्या आहेत. शिवाय तुझी इच्छा असेल तर तू उर्वशी व मेनका यांचाही उपभोग घेऊ शकतोस. पण गुरु पत्नीशी संभोग करणं ही वाईट गोष्ट आहे.’ तेव्हा सोम म्हणाला, ‘तारा स्वतःहून माझ्याकडे आली होती आणि अजूनही ती आनंदात आहे. ती बृहस्पतीचा तिरस्कार करते कारण त्याने स्वतः ही व्यभिचार केला आहे.’

अखेर युद्धापर्यंत पाळी येऊन ठेपली. तेव्हा ब्रह्माने हस्तक्षेप करून सोमाला समजावलं. सोमाने मग तारा हिला बृहस्पतीकडे परत पाठवलं. त्यावेळी ती गर्भार होती. हे मूल सोमाचं असल्याचं तिने सांगितलं व सर्वांना ते मान्य करणं भागच पडलं. या मुलाचं नाव ‘बुध’ ठेवण्यात आलं. या बुधाचाच इलेपासून झालेला मुलगा म्हणजे विख्यात राजा पुरूरवा.

या कथेवरून हे स्पष्ट होतंय की तारा आपणहून सोमाकडे जाऊन राहिली होती, सोम तिला बळजबरीने घेऊन गेला नव्हता. दुसरं म्हणजे युद्ध न होताच सोमाने ताराला परत पाठवलं हेही या कथेतून दिसतं. डॉ. आह मात्र ‘असुरांच्या मदतीने युद्ध करून बृहस्पतीने ताराला सोडवून आणली’ असं अवाजवी विधान या पुस्तकात करत आहेत. तिसरं म्हणजे आह म्हणतात तसं सोमाने बळजबरीने तारेला आपल्या घरी नेलं असं गृहीत धरलं तरी बृहस्पतीला फार तर सोमाचा राग यायला हवा होता. संपूर्ण वैदिक जमातीचा राग येण्याची काय गरज होती ? शिवाय या प्रकरणात इंद्र, ब्रह्मा वगैरेंनी बृहस्पतीच्या बाजूने मध्यस्ती केल्याचंही दिसत असताना बृहस्पतीला वैदिक संस्कृतीचा उबग येण्याचं कारण काय हेही कळत नाही. हा चक्क वड्याचं तेल वांग्यावर काढण्याचा प्रकार झाला. तात्पर्य, बृहस्पती वैदिक संस्कृतीपासून का दुरावला याविषयीच्या आह यांच्या विवेचनात अजिबात दम वाटत नाही.

४.      प्रस्तुत पुस्तकात डॉ. आह म्हणतात, ‘गम्यागम्याचा विचार न करता समागम करणारे ते कापालिक व याज्ञिक होत, चार्वाक नव्हेत ! बृहस्पतीने लैंगिक उच्छृंखलतेला नेहमीच विरोध केला  होता !’ पण आह हे ज्या बृहस्पतीची एवढी कड घेत आहेत त्या बृहस्पतीचं स्वतःचं वर्तन काय होतं याची कथा कुप्रसिद्धच आहे. महाभारतात (आदीपर्व ९८) ही कथा दिली आहे. शिवाय राजवाडे यांच्या ‘भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास’ (पृष्ठ ७) या महत्वपूर्ण पुस्तकातही या कथेचा प्रामुख्याने उल्लेख आहे. म्हणजे आह यांच्या निश्चितच ती वाचनात आली असणार. मग त्यांनी वाचकांपासून ती दडवून का ठेवावी असा प्रश्न पडतो. ती कथा थोडक्यात खालीलप्रमाणे,

‘उतथ्य नावाच्या ऋषीची ममता ही पत्नी होती व तिच्यावर त्याचं खूप प्रेम होतं. एकदा उतथ्याचा

धाकटा भाऊ बृहस्पती, जो देवांचा पुरोहित होता; तो थोरला भाऊ जवळ नसताना ममतेकडे गेला व

तिच्याकडे भोग मागू लागला तेव्हा तिने त्याला ती गर्भवती असल्याचं सांगितलं. तरीही तिचं न

ऐकता त्याने तिला बळजबरी करून भोगलं. त्यामुळे तिच्या गर्भावर परिणाम होऊन तिच्या पोटी

अंध पुत्र जन्माला आला, तो म्हणजे दीर्घतमस ऋषी होय.’

जो बृहस्पती आपल्या भावजयीशी संभोग करू इच्छितो व ती गर्भवती असताना आणि ‘नको नको’

म्हणत असतानाही जबरदस्ती करून तिला भोगतो त्या बृहस्पतीची नैतिक पातळी काय असणार हे

वरील कथेवरून उघड दिसत आहे. स्वतः असं अश्लाघ्य वर्तन करणाऱ्या बृहस्पतीला (आणि आह

यांनाही) वैदिकांच्या तथाकथित अनैतिकतेवर तुटून पडण्याचा अधिकार कसा पोहोचतो हे समजत

नाही ! शिवाय या पूर्वी दिलेल्या कथेत खुद्द बृहस्पतीची बायको तारा हीच आपल्या नवऱ्याला

‘व्यभिचारी’ म्हणत आहे ही गोष्ट सुद्धा लक्षात घ्यायला हवी. बृहस्पतीच्या या वर्तनामुळे त्याच्या

चार्वाकीय तत्वज्ञानाला नैतिक बैठक आहे असं मानणं तर्कशुद्ध होणार नाही.

  

५.     व्यभिचारी बृहस्पतीचा कैवार घेणारे डॉ. आह असुरांना वैदिकांपेक्षा अधिक ‘नीतिमान’ वगैरे समजतात आणि चार्वाक तत्वज्ञान बृहस्पती असुरांकडून शिकला असावा असा अंदाज व्यक्त करतात. त्यासाठी ते प्रल्हादालाही जबरदस्तीने चार्वाकांमध्ये ओढायचा प्रयत्न करतात. पण हे सर्व आह यांच्या कल्पनेचे खेळ आहेत. असुर बुद्धिमान व सामर्थ्यशाली नव्हते असा दावा वैदिक वाड्मयात केव्हाही केला गेलेला नाही. किंबहुना ते ‘देवांना तुल्यबळ’ होते हेच वैदिक वाड्मयातून सूचित केलेलं आहे. शिवाय वैदिकांनी शक्य तिथे असुरांशी युती केली आहे (उदा. प्रल्हाद), त्यांच्या कौशल्याचा वापर करून घेतला आहे (उदा. मयासुर) व त्यांच्याशी रोटीबेटी व्यवहारही केले आहेत (उदा. भीम-हिडींबा) याचे दाखले पुराणांमधून मिळतात. मात्र असुर हे भोगवादी व जुलमी होते असे आरोप त्यांच्यावर केले गेले आहेत. गीतेत त्यांच्या भोगवादावर एक स्वतंत्र प्रकरण आहे. डॉ. पांडुरंगशास्त्री आठवले यांच्या म्हणण्यानुसार ‘असुषु रमन्ते इति असुरः !’ म्हणजे ‘जे केवळ आपले प्राण टिकवण्यासाठी भोगात रममाण होतात ते असुर होत’. (पहा- ‘दशावतार’) कदाचित म्हणूनच ‘असुर संहारुनी तारावे भक्त’ असं तुकोबांनी म्हटलं असावं. (अभंग ४१३३) त्यामुळे भोगवादी मानल्या गेलेल्या चार्वाकानी असुरांकडून प्रेरणा घेतली असू शकेल, परंतु असुर किंवा चार्वाक ‘नीतिमान’ होते याला कसलाही आधार नाही.

६.      डॉ. आह पुढे म्हणतात, ‘चार्वाक सामान्यतः नास्तिक समजले जातात. पण नास्तिकतेचा आणखी एक अर्थ असून हा अर्थ पाणिनीच्या ‘अस्ति नास्ति दिष्ट्म मतिः’ या सूत्राच्या (४-४-६०) आधारे केला जातो. ‘आहे अशी ज्याची मती आहे तो आस्तिक व नाही अशी ज्याची मती आहे तो नास्तिक’ असं सांगून आह निष्कर्ष काढतात की ‘आहे ते आहे’ असं म्हणणारे आस्तिक आणि ‘नाही ते आहे’ असं म्हणणारे ते नास्तिक असा खरा अर्थ होत असल्यामुळे चार्वाक हेच खरे आस्तिक शिरोमणी ठरतात व अन्य सर्व नास्तिक ठरतात.’

वास्तविक पाणिनीला ‘परलोक आहे असं मानणारे ते आस्तिक, परलोक नाही असं मानणारे ते नास्तिक व दैवावर विश्वास ठेवणारे ते दैष्टिक’ असं म्हणायचं आहे (म.दा.साठे कृत ‘पाणिनी व पाणिनी व्याकरण संप्रदाय’ पृष्ठ ६८) हे पतंजली, कात्यायन व भट्टोजी दीक्षित यांच्यासारख्या महान भाष्यकारांनी स्पष्ट केलं असताना आह अकारण शब्दछल करून अर्थाचा अनर्थ करायचा प्रयत्न करत आहेत. त्यामुळे त्यांचं हे ‘विशफुल थिंकिंग’ आहे एवढाच शेरा मारून त्यांच्या मताची बोळवण करायला हवी.

७.     वैदिक संस्कृतीच्या विरोधात बंड करणाऱ्या चार्वाकांमध्येच एखादा बंडखोर निघतो तेव्हा डॉ. आह यांची कशी धांदल उडते हे जयराशीभट्टाच्या उदाहरणावरून पाहता येईल. जयराशीभट्ट हा स्वतःला चार्वाकीय म्हणवतो. मात्र तो इतका बंडखोर निघाला की बृहस्पतीला अभिप्रेत असलेलं ‘प्रत्यक्ष प्रमाण’ सुद्धा त्याने नाकारलं. एवढंच नव्हे, तर चार्वकांनी स्वीकारलेली पंचमहाभूतेही त्याने नाकारली. तो म्हणतो, ‘जे बृहस्पतीला सुचलं नाही ते मला सुचलं ! मी बृहस्पतीच्याही पुढे गेलो !’ पण गंमत म्हणजे जयराशीभट्ट बृहस्पतीच्या पुढे गेला हे आह यांना सहन होत नाही.

ते त्याला चार्वाक मानायला तयार नाहीत, का कोण जाणे ! कारण त्या विधानाचा खुलासा त्यांनी केलेला नाही. ‘त्याला चार्वाक मानणं कठीण आहे’ एवढंच ते म्हणतात. त्यांच्या या भूमिकेला ‘दुटप्पीपणा’ शिवाय काय म्हणणार !

८.      ‘आजची परिस्थिती पाहिली तर शेवटी चार्वाकांचाच विजय झाला !’ असा निष्कर्ष शेवटी डॉ. आह काढतात. त्यासाठी आपल्या घटनेप्रमाणे आपण आज ‘निधर्मी’ कसे बनलो आहोत व चातुर्वर्ण्य व्यवस्था आज कालबाह्य कशी झाली आहे हे ते लक्षात आणून देतात. कारण चार्वाकांचा या दोन्ही गोष्टींना कडाडून विरोध होता.

परंतु आह सरांचा हा दावा पोकळ, आत्मसंतुष्टपणाचा व दिशाभूल करणारा आहे. माझ्या मते गुणकर्माधीष्ठीत चातुर्वर्ण्य व्यवस्था भारतात आज जेवढ्या यशस्वी प्रमाणात चालू आहे तितकी पूर्वी क्वचितच असावी. आज निरनिराळ्या क्षेत्रात प्रतिष्ठा पावलेले तज्ञ व सल्लागार हे एकप्रकारे ‘ब्राह्मण’च म्हणायला हवेत. राज्यांमधले व केंद्रातले राज्यकर्ते व पुढारी हे ‘क्षत्रिय’, वेगवेगळे उद्योगधंदे करणारे ते ‘वैश्य’ व उरलेला सेवा देणारा प्रचंड समाज म्हणजे ‘शूद्र’ होत. (यात लष्करी अधिकारी व सैनिकही आले !) यापैकी कुठल्याही वर्णात जन्मूनसुद्धा एखादा माणूस स्वतःच्या पसंतीने अन्य कुठल्याही वर्णात दाखल होऊ शकतो. याला गुणकर्माधीष्ठीत चातुर्वर्ण्य व्यवस्था म्हणायचं नाही तर दुसरं काय म्हणायचं ?

‘आपण आज निधर्मी बनलो आहोत’ हा आह सरांचा दावाही असाच बाष्कळपणाचा आहे. आपण जर निधर्मी बनलेलो असू तर गल्लोगल्ली बोकाळलेली मंदिरे, त्यातल्या प्रचंड रांगा, रस्तोरस्ती चाललेले गणेशोत्सव किंवा दुर्गोत्सोव हे सगळं कशाचं द्योतक आहे ?

सारांश, चार्वाकाचं अवाजवी उदात्तीकरण करण्याचा डॉ.आ.ह.साळुंखे यांचा प्रयत्न प्रस्तुत पुस्तकात यशस्वी झालेला नाही हे त्यातील मुख्य मुद्दे चिकित्सेच्या कसोटीवर घासून पाहिल्यावर लक्षात येतं एवढंच मला दाखवून द्यायचं आहे.                                                                  .                                   

***