पानिपताच्या प्रतिशोधाचे खरे मानकरी

अलीकडेच महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी पानिपत येथील शौर्य स्मारकाच्या संदर्भाने विधिमंडळात केलेल्या भाषणात असं विधान केलं, की 'पानिपतच्या युद्धानंतर केवळ दहाच वर्षांत महादजी शिंदे यांनी नजीबखानाची कबर उध्वस्त केली, रोहिल्यांची कत्तल उडवली आणि दिल्लीच्या किल्ल्यावर मराठ्यांचं निशाण फडकावलं !' फडणवीस यांनी सांगितल्याप्रमाणे मराठ्यांनी दहा वर्षांत पानिपतचा सूड उगवला ही गोष्ट खरी असली, तरी हे करण्याचं पूर्ण श्रेय महादजी याचं नाही हे फडणवीस यांना माहीत नसावं. महादजी हा महान सेनानी होता आणि पुढल्या काळात त्याने स्वराज्याची प्रचंड सेवा केली ही गोष्ट खरी आहे. परंतु बारभाईचं कारस्थान पार पडेपर्यंत महादजी हा दुय्यम स्थानावरच होता आणि घरच्या विरोधामुळे शिंद्यांची दौलत हाती घेऊन मनाप्रमाणे तिची व्यवस्था लावण्यास त्याला किमान दहाबारा वर्षं घालवावी लागली ही सुद्धा वस्तुस्थितीच होती. (पहा- पृ. ११८, १२०, १३३, २१२, २१३ मराठी रियासत खंड ५.) त्यात पुन्हा पदोपदी होळकरांशी त्याचे खटके उडत होते. या पार्श्वभूमीवर माधवराव पेशव्याची त्याला भक्कम साथ मिळाली म्हणूनच तो उत्तरेत उभा राहू शकला ही सत्य परिस्थिती आहे. फडणवीस यांना हे माहीत नसावं आणि त्यात त्यांची काही चूकही नाही. सखोल अभ्यास न करणाऱ्या अनेकांचा तसाच समज असतो. अशा लोकांचा गैरसमज दूर करणं आणि पानिपताचा सूड उगवण्याचं मुख्य श्रेय रामचंद्र गणेश कानडे व विसाजी कृष्ण बिनीवाले या दोन सरदारांकडे कसं जातं हे दाखवून देणं एवढंच हा लेख लिहिण्यामागचं प्रयोजन आहे.  रामचंद्रपंत कानडे  रामचंद्र गणेश कानडे याच्याविषयी फारशी माहिती मला मिळाली नाही. कुणाकडे असल्यास त्याने ती इथे द्यावी. रामचंद्र गणेश याने पेशवा सदाशिवरावभाऊ याच्या हाताखाली युद्धविषयक शिक्षण घेतलं होतं. माधवराव पेशव्याच्या कारकिर्दीत याचे बरेच उल्लेख येतात, त्यातले निवडक खाली देतो.  फेब्रुवारी १७६४ मध्ये स्वतः माधवराव पेशवा दक्षिणेत हैदरवर चाल करून गेला त्यावेळी सोबत रास्ते, कानडे, बिनीवाले वगैरे सरदार होते. ही लढाई फेब्रुवारी १७६५ पर्यंत लांबली व हैदर शरण आला. घोरपडे व सावनूरचा नवाब यांचा मुलुख त्याला परत द्यावा लागला. (संदर्भ - १. 'हिंदुराव घोरपडे घराण्याचा दक्षिणेकडील इतिहास'. २. 'म. रियासत खंड ५', पृ. ७८ ते ८६.)      दि. ३०-०६-१७६८ रोजी पाटा तालुक्यातील मुल्हेर, साल्हेर, न्हावा, पिसोला, भामेर आणि देहेर हे राघोबादादाकडून घेतलेले सहा किल्ले रामचंद्रपंत कानडे आणि विसाजीपंत बिनीवाले यांचे हवाली करण्याकरिता पेशव्याने सनदा करून दिल्या. (पेशवे दप्तर खंड २९, पत्र २७३.)    १७६८ सालच्या अखेरीस पेशव्याने उत्तरेत फौजा पाठवण्याची सिद्धता केली आणि रामचंद्र गणेश कानडे याजकडे मुख्य व्यवस्था नेमिली. (म. रियासत ५, पृ. १४३, पे. द. खं २९, पत्र २१९, २२२, २२४, २२९.)  या पत्रांवरून दिसून येतं की महादजी नव्हे, तर रामचंद्रपंत कानडे हाच पहिली काही वर्षं उत्तरेतील मोहिमेचा प्रमुख होता. २५ नोव्हेंबर १७६८ या तारखेचं तुकोजी होळकर याचं उत्तरेच्या मोहिमेस लवकरच येऊन मिळतो म्हणून रामचंद्रपंतास आश्वासन देणारं पत्रही हेच स्पष्ट करतं. (पे. द. २९, पत्र २१९.) ३ मार्च १७६९ चं तुकोजी होळकर याचं 'महादजी माझं ऐकत नाही' म्हणून तक्रार करणारं कानडे आणि बिनीवाले यांना कोटा (राजस्थान) इथून लिहिलेलं एक संयुक्त पत्र आहे ते विसाजीपंताचा दर्जा जवळपास रामचंद्रपंताएवढाच असल्याचं सूचित करतं. १५ डिसेंबर १७७० रोजी कानडे व महादजी इटाव्यातून फर्रुखाबादेवर चालून गेले. दुआबातील अहमद बंगशाचा सर्व प्रदेश व्यापला. मुसलमानांच्या कत्तली केल्या. (पृ. १४९.) जानेवारी १७७१ मध्ये दुआबात अहमद बंगशाला शरण आणल्यावर रामचंद्रपंताची सर्वत्र वाहवा झाली.(म. रियासत पृ. १४७.)   दिल्लीचा किल्ला काबीज केल्यावर नोव्हेंबर १७७१ मध्ये पेशव्याने रामचंद्रपंतास पुण्यास बोलावून घेतलं. त्याप्रमाणे बादशहास राज्यारोहण केल्यावर पंत पुण्यास निघून आला. राघोबादादा आणि जानोजी भोसले यांच्यावरील मोहिमांमध्येही हा होता.  पुढे १२ डिसेंबर १७८० रोजी वसईच्या संग्रामात वज्रेश्वरी इथे इंग्रजांचा तोफगोळा लागून रामचंद्रपंत मरण पावला. विसाजी कृष्ण बिनीवाले  याचं मूळ आडनांव चिंचाळकर. हा कोंकणातील राजापूर प्रांतातील तेरवणचा. कऱ्हाडे ब्राह्मण. याचा बाप पुरंदरास होता. नानासाहेब पेशव्याच्या हुजुरातील दौलतराव काटे याच्या पागेत याचा प्रवेश झाला. इ.स. १७५७ पासून कर्नाटकात बळवंतराव मेहेंदळे याच्या हाताखाली याने कामगिरी केली. पागेच्या बिनीवर हा असे म्हणून 'बिनीवाले' नांव पडले. माधवराव याच्यावर खूष असे. ('ऐतिहासिक घराण्यांच्या वंशावळी', पृष्ठ ९५.)   'मराठी रियासत खंड ५' मध्ये बिनीवाले याच्या खालील हालचालींचा उल्लेख आहे,        १० ऑक्टोबर १७५९ रोजी नगरचा किल्ला निजामाच्या फौजांचा पराभव करून जिंकला. सदाशिवरावभाऊ बरोबर पानिपतच्या युद्धात हा लढला. १७६९ सालच्या मे महिन्यात रामचंद्र गणेश कानडे यांच्यासह हा उदयपूरला फौजा घेऊन गेला आणि ६० लक्ष खंडणी ठरवली. (पृ . १४२-१४३) ऑक्टोबर १७६९ मध्ये बुंदेलखंडाचा अंमल पक्का बसवला व चहूकडच्या खंडण्या घेतल्या. (पृ. १४४)  ५ एप्रिल १७७० रोजी गोवर्धन येथे कानडे व बिनीवाले या दोघांनी जाटांचा धुव्वा उडवला. समरू व माडेक या युरोपियन सेनानींचा त्यांनी पराभव केला. सोबत तुकोजी होळकरही होता. (पृ. १४५.)  नंतर मराठ्यांच्या सेना अंतर्वेदीत शिरल्या. त्यांत कानडे व बिनीवाले यांचा समावेश होता हे त्यांनी १७.५.१७७० रोजी नाना फडणवीसाला लिहिलेल्या पत्रावरून स्पष्ट होतं. (पे. द. खं. २९, पत्र क्र. २५६.)   सप्टेंबर १७७० मध्ये जाटांशी तह पूर्ण झाला.        ऑक्टोबर १७७० मध्ये कानडे व बिनीवाले यांनी नजीबखान रोहिल्याचा पराभव केला. (पृ. १४६-१४७.) २१ जानेवारी १७७१ रोजी बंगशाची शरणागती. २२ लक्ष खंडणी ठरवली. पानिपतानंतर बळकावलेला सर्व प्रदेश पुन्हा ताब्यात घेतला.  (पृ. १४९.)                १० फेब्रुवारी १७७१ रोजी विसाजीने दिल्लीचा किल्ला घेतला. (पृ. १५२-१५३) विसाजी कृष्ण याच्या पराक्रमाविषयी माधवराव पेशव्याचे शिक्षक व राजदूत महादजी बल्लाळ करकरे गुरुजी यांनी बाबूराव ठाकूर यास दि. १७-०३-१७७१ रोजी लिहिलेल्या पत्रातील मजकूर असा,"...सांप्रतचे वर्तमान राजश्री विसाजीपंतदादा व महादजीबावा शिंदे वगैरे सरदारांनी सनदा करून दिल्ली घेऊन बंदोबस्त केला हे (विसाजीपंत) दादांचे पत्र सरकारांत आले व आपले पत्र घरास आले त्यावरून कळले. हे यश मोठे आले. श्रीमंतांचे मनासही ऐसेच होते म्हणून वारंवार पत्री आज्ञा जात होती असे असता राजश्री रामचंद्रपंततात्यास अनुकूल पडले. (विसाजीपंत) दादाच या यशास विभागी होते...." (पे. द. खं. २९, पत्र २६५.)  याच संदर्भात रामचंद्र शिवदेव याने बाबूरावांना लिहिलेल्या १७-०३-१७७१ च्या पत्रातील मजकूर असा,"... राजश्री विसाजीपंतदादा यांनी व राजश्री महादाजीबाबा शिंदे यांनी सारे सरदार मतांत मिळवून एकविचारे दिल्लीचा बंदोबस्त किल्ल्यासुद्धा केला म्हणून कळले. तर ही महाकृत्ये खावंदाचे सेवकाचे हाते घडावी हे फळ स्वामीसेवेवर एकनिष्ठ तिकडे आहे." (पे. द. खं. २९, पत्र २६६.)                 याच संदर्भात 'ऐतिहासिक घराण्यांच्या वंशावळी' पृष्ठ ९५ वर खालील मजकूर आहे, 'विसाजी कृष्ण बिनीवाले याने ११ फेब्रुवारी १७७१ रोजी दिल्लीच्या किल्ल्यावर मराठ्यांचे निशाण फडकावले. याने व महादजीने २५ डिसेंबर १७७१ रोजी शहाआलमास दिल्लीच्या तख्तावर बसविले.'     या समयी रामचंद्रपंत कानडे हा ही राज्यारोहणाला उपस्थित होता. (पहा- पे. द. खं. २९, पृष्ठ २) वरील घटनाक्रमावरून दिल्लीच्या किल्ल्यावर मराठ्यांचे निशाण लावण्याचं आणि बादशहाला गादीवर बसवण्याचं श्रेय महादजीला जाण्यापेक्षा मराठा सैन्याचे प्रमुख म्हणून रामचंद्रपंत कानडे आणि उपप्रमुख विसाजीपंत बिनीवाले यांना जातं असं दिसून येतं.  प्रतिशोधाचा नायक विसाजी कृष्ण      नोव्हेंबर १७७१ मध्ये कानड्यांना परत बोलावून माधवरावाने उत्तरेची सूत्रे विसाजी कृष्णाकडे दिली. अशाप्रकारे विसाजी कृष्ण बिनीवाले हा उत्तरेतील मराठ्यांच्या मोहिमेचा प्रमुख बनला. फेब्रुवारी १७७२ मध्ये विसाजी आणि महादजी यांनी शुक्रतालवार झबेताखानाचा फन्ना उडवून दत्ताजी शिंद्याचा सूड काढला. नजीबखानाची कबर फोडून तोफा आणि धनसंपत्ती लुटली आणि पानिपताचा सूड उगवला. रोहिल्यांशी ४० लाखांचा तह ठरवला. विसाजी कृष्णाचा हा पराक्रम माधवरावास एवढा अपूर्व वाटला, की तो पुण्यास येईल तेव्हा 'पुण्याच्या वेशीवर सुवर्णपुष्पे उधळून त्याचे स्वागत करावे' असं त्याने मृत्युपत्रात लिहून ठेवलं. (पे. द. खं. २९, पत्र २७६ व 'म. रियासत खंड ५', पृष्ठ १५९.) दि. १२-०५-१७७२ च्या माधवराव पेशव्याने विसाजीपंताला लिहिलेल्या पत्रात 'महादजी शिंदे याच्याकडून चौदा लक्ष छपन्न हजार आठशे दहा रुपयांचे बरेच दिवसांचे येणे आहे ते वसूल करून पाठवून देणे' असा आदेशही दिला आहे. (पे. द. खं. २९, पत्र २७५.) २२ जून १७७२ रोजी माधवराव पेशव्याने विसाजीपंतास लिहिलेल्या पत्रात "इंग्रजास जी गोष्ट न जाहली ती तुम्ही सिद्ध करून असाधारण लौकिक मिळविला !" असं कौतुक करून बादशहाकडून पैसा आणि मुलुख वसूल करायला विसरू नका असा सल्लाही दिला. (म. रियासत खं. ५, पृ. १५५.)  पुढे नारायणराव पेशव्याच्या खुनानंतर राघोबादादा पुण्यास गादीवर असताना विसाजीपंत बावीस लक्ष रुपये, जवाहीर व जामदारखाना एवढा ऐवज घेऊन आला तेव्हा पुण्याच्या वेशीवर माधवरावाच्या इच्छेप्रमाणे सुवर्णपुष्पे उधळून राघोबाने त्याचं स्वागत केलं. विसाजीपंत आधी राघोबास सामील झाला. (पुरंदरे दप्तर खंड ३, पृ. १२५-१२७, काव्येतिहास संग्रह शकावली, म. रियासत खंड ५, पृ. ३४५.) मात्र वस्तुस्थिती कळल्यावर मार्च १७७४ मध्ये दादास सोडून तो बारभाईस सामील झाला. (पृष्ठ ३५४, 'म. रियासत खंड ५'.) अशा या महापराक्रमी विसाजीपंत बिनीवाले या सरदारावर नागपूरच्या विजय प्रकाशनाने प्रकाशित केलेलं डॉ. सुनीता सरायकार लिखित 'विसाजी कृष्ण बिनीवाले - काळ आणि कर्तृत्व' हे एकमेव मराठी पुस्तक मला आढळलं. त्यातही संपूर्ण तपशील आले आहेत असं नाही. अभ्यासाला अजून भरपूर वाव आहे.       तात्पर्य, पानिपताचा प्रतिशोध घेणाऱ्या मराठ्यांच्या उत्तरेतील दैदिप्यमान यशाचा नायक महादजी शिंदे हा नसून विसाजी कृष्ण बिनीवाले हाच होता हे वर दिलेल्या पुराव्यांवरून स्पष्ट होतं. - हर्षद सरपोतदार मुख्य संदर्भ :- १. मराठी रियासत खंड ५, गो. स. सरदेसाई, पॉप्युलर प्रकाशन आवृत्ती २०१०. २. पेशवे दप्तर खंड २९. ३. ऐतिहासिक घराण्यांच्या वंशावळी, गो. स. सरदेसाई, १९५७.             

विवाहसंस्थेचा इतिहास व त्याचे मेहेंदळेकृत विच्छेदन

इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे यांचं 'भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास' हे एक अतिशय गाजलेलं व महत्त्वाचं पुस्तक आहे. काही प्रकाशकांनी त्याच्या नवीन आवृत्त्या काढल्यामुळे सध्या ते बाजारात उपलब्ध झालंय ही चांगली गोष्ट आहे. या ग्रंथात राजवाड्यांनी वेदपुराणांचा दाखला देऊन काही स्फोटक व धक्कादायक वाटतील असे निष्कर्ष काढले आहेत. ते कितपत बरोबर आहेत हे समजून घेण्यासाठी वेदपुराणांचे गाढे अभ्यासक डॉ. म. अ. मेहेंदळे (१९१८-२०२०) यांना भारत इतिहास संशोधक मंडळाने राजवाड्यांच्या ८२ व्या पुण्यतिथीनिमित्त व्याख्यान देण्यास आमंत्रित केलं होतं. हे व्याख्यान तेव्हा ९० वर्षांचे असलेल्या डॉ. मेहेंदळे यांनी ३१ डिसेंबर २००८ रोजी मंडळाच्या सभागृहात दिलं आणि त्याच वर्षीच्या त्रैमासिकात ते छापलंही गेलं. मूळ ग्रंथाएवढंच मेहेंदळे यांचं हे विश्लेषण महत्त्वाचं आहे. कारण ते न वाचल्यास राजवाडे यांच्या ग्रंथावरून अभ्यासकांचा विपरीत ग्रह होण्याचा संभव आहे. पण दुर्दैवाने कुठल्याही ग्रंथात हे विश्लेषण ग्रंथीत न झाल्यामुळे अभ्यासकांपर्यंत ते सहसा पोहोचत नाही. म्हणून मी त्यातला काही भाग इथे देत आहे. राजवाडे यांच्या ग्रंथात चार प्रकरणे असून ती एकूण ५९ पृष्ठे भरतात. मेहेंदळे यांच्या टीकापर लेखाची ६१ पृष्ठे आहेत. हे सगळं इथे देणं शक्य नसल्यामुळे मी फक्त राजवाड्यांच्या चारही प्रकरणांतील ठळक निष्कर्ष व मेहेंदळ्यांची त्यावरील टीका थोडक्यात देत आहे. अधिक माहितीसाठी जिज्ञासूंनी ही दोन्ही पुस्तके स्वतः मिळवून वाचावीत.                     डॉ. मेहेंदळे यांनी त्यांच्या व्याख्यानाच्या सुरुवातीस राजवाडे यांचा प्रचंड व्यासंग व निरीक्षणशक्ती यांचा रास्त सन्मान केला आहे. त्यांच्या मते राजवाडे यांचा हा ग्रंथ लेटूर्नो (Charles Letourneao,१८३१-१९०२) या फ्रेंच मानववंश शास्त्रज्ञाच्या 'इव्होल्यूशन ऑफ मॅरेज' या ग्रंथावर इतका 'अवलंबी' झाला आहे, की तो ग्रंथ राजवाड्यांच्या वाचनात आला नसता, तर त्यांनी 'विवाहसंस्थेचा इतिहास' हा ग्रंथ लिहिण्याचा उद्योग केला नसता. परिणामी लेटूर्नो यांनी वर्णन केलेल्या पाश्चात्य देशांतल्या जुन्या रानटी चाली भारतीय प्राचीन समाजातही असल्याचं राजवाड्यांनी गृहीत धरलं व तसे काही संदर्भ वेदपुराणांमध्ये मिळतात का हे ते शोधू लागले. त्यामुळे त्यांचे अनेक निष्कर्ष ओढूनताणून काढले गेले आहेत. असो. आता विवाहसंस्थेच्या पहिल्या प्रकरणातील राजवाडे यांचे ठळक निष्कर्ष व त्यावरील डॉ. मेहेंदळे यांची टीका पाहू.            प्रकरण १ ले - स्त्रीपुरुष समागमसंबंधक कित्येक अतिप्राचीन आर्षचाली  या प्रकरणात संकीर्ण समागम, उघड्यावर समागम यांसारख्या चाली अतिप्राचीन काळी तत्कालीन समाजात चालू होत्या असं राजवाडे यांनी म्हटलं आहे. राजवाडे यांनी हा जो आर्ष समाज कल्पिलेला आहे, त्याचा स्थल-काल काही प्रमाणात तरी त्यांनी निश्चित करायला हवा होता, पण तसा प्रयत्न त्यांनी केलेला नाही असं प्रथम मेहेंदळे स्पष्ट करतात.  निष्कर्ष १ - 'प्राचीन काळी सख्खी भावंडे, चुलत भावंडे, चुलता-पुतणी यांचे शरीरसंबंध होत असत.' (पृ. ३१)हा निष्कर्ष काढण्यासाठी राजवाडे हरिवंशातील पहिले तीन अध्याय व महाभारताच्या आदिपर्वाच्या ६० व्या अध्यायात दिलेल्या माहितीचा आधार घेतात. यांमध्ये ब्रह्मदेवापासून क्रमाने झालेल्या पहिल्या प्रजोत्पत्तीविषयीची माहिती आहे. ब्रह्माच्या 'दक्ष' या मुलाचा ब्रह्माच्याच 'दक्षा' या मुलीशी झालेल्या समागमाने दक्षास ५० मुली झाल्या. त्यांतल्या १० कन्या दक्षाने ब्रह्म्याचा आणखी एक मुलगा 'धर्म' याला दिल्या आणि १३ कन्या ब्रह्माचा नातू 'कश्यप' याला दिल्या असं राजवाडे दाखवून देतात. या निष्कर्षांच्या पुष्ट्यर्थ आणखी एक पुरावा म्हणून राजवाडे ऋग्वेदातील (१०. १०) यम व यमी या भावंडांचा संवाद देतात. यमी आपल्या भावाला पतिभावाने वागावे, म्हणजे आपल्याशी संभोग करावा अशी विनंती करते. यमाला हे मान्य होत नाही, पण यमी त्याला सात वेळा तशी विनंती करते. हे सांगून राजवाडे प्राचीन काळी बहीण-भावाचा समागम होत असे हे सिद्ध होत असल्याचं जाहीर करतात.  खंडन - दक्ष आणि त्याने जिच्याशी समागम केला ती दक्षा यांना 'भाऊबहीण' असं महाभारत संबोधत नाही. कारण दक्ष हा ब्रह्मदेवाच्या उजव्या अंगठ्यापासून तर दक्षा ही डाव्या अंगठ्यापासून उत्पन्न झाली. तेव्हा त्यांना सहोदर भाऊबहीण म्हणता येणार नाही. यम व यमी या भाऊबहिणीचा संवादही राजवाडे पूर्ण देत नाहीत. यम हा यमीची विनंती सातही वेळा झिडकारून टाकतो. 'पूर्वी जे कुणी कधी केलं नाही, ते आपण करणं योग्य नाही ! तसे करणे पाप आहे !' असं यम समजावून सांगतो व त्या दोघांचा समागम होत नाही. पण राजवाडे हे सांगत नाहीत. तात्पर्य, सख्खी किंवा चुलत भावंडे आणि चुलता-पुतणी यांचे प्राचीन काळी शरीरसंबंध होत असत हा राजवाडे यांचा निष्कर्ष सिद्ध होत नाही.  निष्कर्ष २ - 'प्राचीन काळी बाप आणि मुलगी यांचे शरीरसंबंध होत असत.' या निष्कर्षाचं उदाहरण म्हणून राजवाडे वसिष्ठ प्रजापती व त्याची मुलगी शतरूपा यांच्या समागमाविषयी सांगतात. अशा संबंधांचं दुसरं उदाहरण ते वैवस्वत मनू व त्याची कन्या इला यांच्या शरीरसंबंधांचं देतात. तिसरं उदाहरण ते जन्हु व जान्हवी यांचं नमूद करतात. (पृ. ३२) या तीन उदाहरणांनी भागलं नाही म्हणून की काय, ते ऐतरेय ब्राह्मणातील (३. ३. ३३) एका पुराव्याचा उल्लेख करतात. त्या कथेतील 'प्रजापतीचे मन आपल्या मुलीवर गेले' एवढं एकच वाक्य वेगळं काढून तो बाप-लेकीच्या समागमाच्या चालीचा पुरावा म्हणून राजवाडे सादर करतात.  खंडन - हरिवंशाच्या २ ऱ्या अध्यायाच्या सुरुवातीस वसिष्ठ प्रजापती व शतरूपा यांच्याविषयीची माहिती आहे, पण राजवाडे पूर्ण माहिती देत नाहीत. शतरूपा ही वसिष्ठाची औरस मुलगी नसून 'अयोनिजा' कन्या होती. अयोनिजा म्हणजे जिचे आईवडील कोण आहेत याची माहिती नाही अशी कन्या. दुसरं म्हणजे तिने पती म्हणून वसिष्ठाची निवड केली नसून स्वायंभुव मनू याची निवड केली होती. दुसऱ्या अध्यायातील ४ थ्या श्लोकात तसा स्पष्ट उल्लेख आहे. पण १ ल्या श्लोकात ज्याचा उल्लेख आहे, त्या वसिष्ठालाच राजवाडे यांनी पती ठरवून टाकलं आहे ! राजवाडे जर पुढचे श्लोक वाचते, तर त्यांना हे समजलं असतं. स्वायंभुव मनूपासून तिला 'वीर' नांवाचा मुलगा झाला होता हेही त्यांना कळलं असतं.  वैवस्वत मनू आणि त्याची कन्या यांच्या बाबतीतला राजवाडे यांचा निष्कर्षही चुकीचाच आहे. हरिवंशाच्या ९ व्या अध्यायात याविषयी समग्र माहिती दिलेली आहे. वैवस्वत मनूने पुत्रकामेष्टी केली. तिच्यात त्याने मित्र-वरुण यांना जी आहुती दिली त्यातून 'इडा' किंवा 'इला' ही मुलगी झाली. तिचा सोमपुत्र बुध याच्याशी संगम होऊन तिला 'पुरूरवस्' हा पुत्र झाला. नंतर मित्र-वरुणांच्याच वरामुळे इला ही वैवस्वत मनूची 'सुद्युम्न' नामक मुलगा झाली. अशी ही चमत्कारिक कथा आहे. त्यात कुठेही वैवस्वत मनू व इला यांचा संभोग झाल्याचं म्हटलेलं नाही. राजवाडे यांनी दिलेलं जन्हु व जान्हवी यांच्या शरीरसंबंधांचं ३ रं उदाहरणसुद्धा सिद्ध होत नाही. रामायणाच्या ४३ व्या अध्यायात गंगावतारणाची कथा आहे. त्यात जन्हुने गंगा पिऊन टाकली व दोन कानांनी पुन्हा सोडून दिली म्हणून तिला 'जान्हवी' म्हणतात असं म्हटलं आहे. हरिवंशाच्या २३ व्या अध्यायात स्पष्टपणे नमूद केलंय, की कावेरी ही जन्हुची पत्नी व जान्हवी ही त्याची मुलगी. वायुपुराण (९१. ५८) आणि ऋग्वेद (१. १६. १९ व ३. ५८. ६) यांमध्ये जान्हवी हा शब्द 'जन्हुची प्रजा' या अर्थाने आला आहे. वरीलपैकी कुठेही जन्हु व जान्हवी यांचा शरीरसंबंध असल्याचं म्हटलेलं नाही.चौथ्या उदाहरणात ऐतरेय ब्राह्मणातील प्रजापतीचं मन आपल्या मुलीवर गेल्याची हकीगत सांगून राजवाडे असा आभास निर्माण करतात, की त्याने त्याची कामनाही पूर्ण केली. पण तसं काहीही घडलेलं नाही. प्रजापतीची वासना लक्षात आल्यावर देवांना ती आवडली नाही. कारण पूर्वी कधीही कुणीही न केलेलं प्रजापती करू इच्छित होता. म्हणून देवांनी 'भूतवत्' नांवाचा देव निर्माण केला व त्याने प्रजापतीला बाण मारून त्याला शिक्षा केली असं त्या कथेत म्हटलं आहे. देवांना जे गर्ह्य व निंद्य वाटलं, ते राजवाडे यांना मात्र वाटलं नाही. निष्कर्ष ३ - 'प्राचीन काळी उघड्यावर किंवा चारचौघांत समागम करण्याची चाल होती.' उघड्यावर समागम करण्याच्या चालीचं उदाहरण म्हणून राजवाडे आदिपर्वाच्या ५७ व्या अध्यायातील सत्यवती व पराशर यांच्या चालत्या नौकेत केलेल्या समागमाचा उल्लेख करतात. (पृ. ३८)उघड्यावर समागमाच्या चालीचा दुसरा पुरावा म्हणून राजवाड्यांनी उतथ्यपुत्र दीर्घतमाच्या कथेचा उल्लेख केला आहे. 'दीर्घतमाने सर्व लोकांसमक्ष स्त्रीसमागम करण्यास प्रारंभ केला' असं वर्णन आदिपर्वाच्या ९८ व्या अध्यायात आढळतं असं राजवाडे म्हणतात. प्रकटमैथुनाचं आणखी एक उदाहरण म्हणून राजवाड्यांनी उत्तर पेशवाईतील 'घटकंचुकी' क्रीडेचाही उल्लेख केला आहे. या तीन उदाहरणांना पुष्टी देण्यासाठी म्हणून राजवाडे शांतिपर्वाच्या १८६ व्या अध्यायामधील १६ व्या श्लोकातील 'मैथुन एकांतात करावे' या ओळीचा दाखला देतात. "ज्याअर्थी हे मुद्दाम सांगितले आहे, त्याअर्थी चारचौघांत मैथुन करण्याची चाल पूर्वी अस्तित्वात असावी !" असं ते नमूद करतात. खंडन - सत्यवती व पराशर यांचा जो समागम दिवसाढवळ्या घडला असं राजवाडे म्हणतात, तो 'पराशराने धुकं निर्माण केल्यामुळे अंधार होऊन लोकांसमक्ष घडला नाही' असं आदिपर्वातच म्हटलं आहे. (श्लोक ५५ ते ६८) पण राजवाडे यांना ही महाभारतकारांची 'मखलाशी' वाटते. तेव्हा धुक्याची घटना आपण सोडून देऊ. पण पराशराने समागमाची इच्छा व्यक्त केल्यावर सत्यवती जे म्हणते, ते तरी विचारात घ्यावं लागेल ना? ती म्हणते, "भगवन्, पलीकडल्या काठावर ऋषीमंडळी उभी आहेत. ते आपल्याला पहात असताना आपण समागम कसा करायचा?" महाभारतकाली उघड्यावर समागम करण्याची चाल असती, तर सत्यवतीने अशी अडचण कशी सांगितली असती? आणि महाभारतकारांना तरी पराशराने धुके निर्माण केल्याची मखलाशी करण्याची गरज का पडली असती? तात्पर्य, एखाद्या कामार्त पराशराने सत्यवतीचे आढेवेढे न जुमानता तिच्याशी उघड्यावर समागम केला यावरून त्या काळी तशी चाल होती असं मानणं गैरलागू आहे. उघड्यावरील समागमाचं राजवाडे यांनी दिलेलं दुसरं उदाहरणही याच प्रकारचं आहे. आधी राजवाडे ही कथाही पूर्ण व नीट सांगत नाहीत. या कथेत पुढे म्हटलं आहे, की दीर्घतमाने अशा प्रकारच्या वर्तनास सुरुवात केल्यावर त्याच्या मुलांनी त्याचा त्याग केला. म्हणजे त्यांना वडिलांचं वागणं पसंत नव्हतं. त्यामुळे प्रकटमैथुनाची तेव्हा चाल नव्हती हेच उलट सिद्ध होत आहे. तिसऱ्या उदाहरणात राजवाड्यांनी केलेला 'घटकंचुकी' चा उल्लेखही चुकीचाच आहे. हा प्रकार बंदिस्त खोलीत होत असे, उघड्यावर नव्हे. काही लैंगिक विकृती असणाऱ्या लोकांचे जे चाळे होते, त्याला राजवाडे 'चाल' म्हणत आहेत हे योग्य नाही.शांतिपर्वाच्या १६ व्या श्लोकातील एका ओळीवरून राजवाडे यांनी त्यांना सोयीस्कर असा निष्कर्ष काढणे म्हणजे बुडत्याला काडीचा आधार शोधण्यासारखं आहे. महाभारतात किंवा स्मृतिग्रंथांत जेव्हा एखादा आचार सांगण्यात येतो तेव्हा त्याचा अर्थ असा नसतो, की त्यापूर्वी विरोधी आचार होत असत. उदा. राजवाडे यांनी उल्लेखिलेल्या श्लोकाचा पूर्वार्ध असा आहे, की 'सूर्योदयापूर्वी उठावे, नग्नस्त्रियांकडे बघू नये'. यावरून राजवाडे असं म्हणणार आहेत का, की त्यापूर्वी लोक सूर्योदयानंतर उठत असत व नग्न स्त्रियांकडे पहात बसत म्हणून ? यापूर्वीच्या १५ व्या श्लोकात म्हटलं आहे, की 'गुरूला आसन देऊन अभिवादन करावे.' याचा अर्थ असा नव्हे, की शांतिपर्वात हे सांगण्यापूर्वी मुलं हे करत नसत. तात्पर्य, प्राचीन काळी उघड्यावर समागम करण्याची चाल होती हा राजवाडे यांचा निष्कर्ष त्यांनी दिलेल्या उदाहरणांच्या निकषांवर टिकत नाही.  न - 'पुरातन काळी मातृगमनाची, मातामहीगमनाची किंवा प्रपितामहीगमनाची चाल होती.'सोप्या शब्दांत सांगायचं तर राजवाड्यांचं म्हणणं असं, की आर्षकाली आपली आई, आजी किंवा पणजी वगैरे स्त्रियांशी रत होण्यात पुरुषांना वावगं वाटत नसे. हा निष्कर्ष काढण्यासाठी राजवाडे लेटूर्नो याच्या पुस्तकातील रानटी लोकांची साक्ष काढतात. त्यानंतर ते महाभारतात (आदिपर्व, ४५ व ४६) वर्णन केलेल्या उर्वशी व अर्जुन यांच्या भेटीचं उदाहरण देतात. अर्जुनाचं मन उर्वशीवर गेलं आहे असं वाटून इंद्र उर्वशीला अर्जुनाकडे पाठवतो. उर्वशी अर्जुनाकडे भोगयाचना करते पण अर्जुन ठामपणे नकार देतो. कारण अर्जुनाचा पूर्वज पुरुरवा हा काहीकाळ उर्वशीचा पती होता. शिवाय उर्वशी ही इंद्राची भोग्य अप्सरा होती. या दोन्ही नात्यांनी एकप्रकारे ती अर्जुनाला मातृस्थानीच होती. तेव्हा त्याचं मन वळवण्यासाठी उर्वशी त्याला म्हणते, "पुरुच्या वंशातले जे कुणी पुत्र व पौत्र इंद्रलोकी येत असतात, ते आमच्याशी रममाण होत असतात ! त्यामुळे त्या कारणास्तव तू माझी विनंती फेटाळू नकोस." यावरून राजवाडे असं अनुमान काढतात, की अर्जुनाच्या काळी जरी मातृगमनाची चाल अनीतिकारक वाटत होती, तरी उर्वशीच्या काळात ती अनीतिकारक मानली जात नव्हती. म्हणजेच पुरातन काळी आपल्याकडे मातृगमनाची चाल होती. (पृ. ३५)  खंडन - लेटूर्नो त्याच्या पुस्तकात कुठेही रानटी टोळ्यांमध्ये मातृगमनाची चाल असल्याचं म्हणत नाही. तो केवळ 'The chippeways frequently cohabit with their mothers' एवढंच म्हणतो. मग राजवाडे त्याच्या पलीकडे का उडी मारतात? (Cohabit याचा अर्थ एकत्र किंवा जोडप्याने राहणे असा होतो. संभोग करणे असा होतोच असं नाही.)उर्वशी-अर्जुन भेटीविषयी सांगायचं तर चिकित्सक आवृत्तीत तो प्रसंग प्रक्षिप्त मानला आहे. त्यामुळे खरं तर प्रश्न इथेच संपला आहे. पण राजवाड्यांचा त्यात दोष नव्हता. कारण त्यांच्या मृत्यूनंतर काही वर्षांनी चिकित्सक आवृत्ती निघाली. तेव्हा त्यांच्या त्या म्हणण्यात काही तथ्य आहे का हे आपण तपासून पाहू. पहिलं म्हणजे उर्वशी ही इंद्राची भोग्य अप्सरा असल्याचं कधी वाचनात आलेलं नाही. पण समजा ती असली, तरीही ती अर्जुनाची पितामही ठरत नाही. कारण ती इंद्राची पत्नी नव्हती. त्यामुळे पितामही ठरवायची तर ती इंद्राची पत्नी 'शची' ही ठरू शकते. (इंद्र हा अर्जुनाचा प्रत्यक्ष बाप म्हणून.)दुसरं, उर्वशी ही 'देवलोका'तली असल्यामुळे 'चिरतरुण' व म्हणून समागमास योग्य ठरू शकते. पण मानवांत एखादी आजी किंवा पणजी आपल्या नातवा-पणतवापेक्षा वयाने किती वडील असेल याचा राजवाड्यांनी विचार केला नाही का? हे शक्य तरी आहे का? एकदा दिलेला लेख प्रसिद्धीस देण्यापूर्वी राजवाडे वाचत नसावेत असं वाटतं. सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे जो समागम अर्जुनाच्या नकारामुळे झालाच नाही, तो एखादी चाल ठरवण्यास सक्षम कसा असू शकतो हे समजत नाही. सारांश, राजवाड्यांचा हा निष्कर्ष अगदीच बिनबुडाचा असून त्याला काहीही आधार नाही.  निष्कर्ष ५ - 'एकेकाळी आपल्या समाजातील स्त्रियांचा श्रेष्ठ समाजातील पुरुषांशी समागम घडवून आणण्याची चाल आपल्याकडे होती.' राजवाड्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे 'देव' नामक एक समाज होता, तो आर्यांपेक्षा प्रगत होता. त्या देवांपैकी जर कुणी आपल्या स्त्रियांच्या ठायी गर्भाधान केलं तर आपलं भाग्य शिखरास पोहोचलं असं आर्यांना वाटे. त्याकरिता आर्यांनी देवांना 'अग्रोपभोगा'चा अधिकार दिला होता. यासाठी पहिलं उदाहरण राजवाडे कुंतीच्या पोटी यमधर्म, वायू व इंद्र यांनी आणि माद्रीच्या पोटी नासत्याने गर्भधारणा केल्याचं देतात. राजवाडे पुढे म्हणतात, 'देवांचा एवढा दरारा, की स्त्री अपत्य जन्माला आल्यावर पहिला हक्क देवांचा असे.' यासाठी राजवाडे ऋग्वेदातील  'सोम: प्रथमो विविदे गंधर्वो विविद उत्तर:' (१०. ८५. ४०) या मंत्राचा हवाला देतात. म्हणजे सोम, गंधर्व आणि अग्नी हे मुलीचे तीन पती आणि चौथा पती मानव. देवांच्या या अग्रहक्कातून त्यांना धान्याच्या लाह्या देऊन आर्यलोक आपल्या मुली सोडवून आणत. आपल्याकडे लग्नात जो 'लाजाहोमा'चा विधी असतो त्यामधून हा खुलासा होतो असंही राजवाडे पुढे म्हणतात. त्या विधीनुसार वर हा वधूला देवांच्या तावडीतून सोडवून आणतो आणि त्याकामी वधूच्या भावाचं सहाय्य घेतो यामधून ही चाल सिद्ध होते असं प्रतिपादन राजवाडे करतात.  खंडन - राजवाड्यांच्या या मांडणीत फार गोंधळ आहे. कुंती व माद्री यांचं त्यांनी दिलेलं उदाहरण नियोगाचं आहे. देवांचा त्यात खरोखरच काही संबंध नव्हता. देवांची नांवे घेण्यामागे गर्भधारणा करणाऱ्या पुरुषांची नांवे गुप्त ठेवणे एवढाच हेतू होता हे उघड आहे.दुसरं, राजवाड्यांनी जो ऋग्वेदमंत्र उद्धृत केला आहे, त्याचा अर्थ करताना 'पति' शब्दाचा हल्ली सामान्यतः जो 'नवरा' असा अर्थ होतो, तो त्या संदर्भात घ्यायचा नसून 'रक्षणकर्ता' हा पुरातन अर्थ घ्यायचा आहे. ('राष्ट्रपती' किंवा 'सभापती' यांमध्ये 'पती' शब्द ज्या अर्थाने वापरला जातो तो भाव काहीसा तसाच आहे.) मनुस्मृतीत वचन आहे, 'पिता रक्षति कौमारे' (९. ३) तोच अर्थ इथे घ्यायचा आहे. कारण मुलगी अजून फार लहान आहे. ऋग्वेदातील पुढल्याच मंत्रावरून हे स्पष्ट होतं (१०. ८५. ४१). त्या ऋचेप्रमाणे आधी सोमाने, मग गंधर्वाने, आणि नंतर अग्नीने आपल्या छायाछत्राखाली तिला संरक्षण दिल्यावर 'पित्याने द्यावी' तशी अग्नीने ती वराला द्यायची आहे. स्वतः भोगायची असा अर्थ होत नाही. राजवाडे अर्थाचा अनर्थ करत आहेत. राजवाडे यांचा 'लाजाहोमा'चा खुलासाही खुळचटपणाचा वाटतो. प्रश्न असा पडतो, की देवांच्या तावडीतून वधूला सोडवून आणण्याइतका जर वर शूर होता, तर त्याला वधूच्या भावाचं सहाय्य का लागावं? आणि भावानेही मोठा पराक्रम गाजवला असं नव्हे, तर नुसत्या चार लाह्या देवांना दिल्या. म्हणजे उपभोगासाठी आणलेली वधू देवांनी चार लाह्या खायला मिळत आहेत म्हणून 'संतुष्ट होऊन' सोडून दिली? ही तर अघटित घटनाच म्हणावी लागेल ! या सर्वच मंत्रांचे अर्थ लावताना राजवाडे यांना विलक्षण ओढाताण करावी लागली आहे. आणि एवढं करून त्यातून निष्पन्न काहीच झालेलं नाही. तात्पर्य, देवांना दिलेला अग्रोपभोगाचा मुद्दा सिद्ध करण्यात राजवाडे अयशस्वी ठरले आहेत.  निष्कर्ष ६ - 'आर्षलोक आपल्या मुली विकत किंवा भाड्याने देत किंवा गहाण टाकत किंवा काही काळ आपल्या गुरूला वापरायला देत असत.'     हा निष्कर्ष काढण्यासाठी राजवाड्यांनी उद्योगपर्वातील माधवीची कथा (अध्याय १०४ ते १२०) सांगितली आहे. (पृ. ४५) त्या कथेप्रमाणे विश्वामित्राचा शिष्य गालव हा विश्वामित्राला गुरुदक्षिणा देण्यासाठी ८०० श्यामकर्णी शुभ्र अश्वांची ययाती राजाकडे मागणी करतो. पण ययातीकडे असे अश्व नसल्यामुळे अश्वांच्याऐवजी तो गालवाला आपली कन्या माधवी हिला देतो. तिला घेऊन गालव हर्यश्व, दिवोदास व औशीनर या राजांकडे जातो. ते माधवीला एकेक वर्षं पत्नी म्हणून जवळ ठेवून पुत्रप्राप्ती करवून घेतात आणि त्याबद्दल गालवाला दोनदोनशे अश्व देतात. तरीही २०० अश्व कमी पडतात. म्हणून गालव पुन्हा विश्वामित्राकडे जातो. तेव्हा विश्वामित्र हे ६०० अश्व व माधवी यांना ठेवून घेतो. एक मूल झाल्यावर तो माधवीला गालव याच्याकडे परत देतो व गालव तिला नंतर बापाकडे पोहोचवतो.  खंडन - ही एक अपवादात्मक कथा आहे व राजवाड्यांना तेवढीसुद्धा एखादी 'चाल' असल्याचं सिद्ध करण्यास पुरी होते. नेहमीच्या पद्धतीप्रमाणे ही कथाही ते नीट सांगत नाहीत. 'अती आग्रह धरू नये' हे पटवून देताना नारद ही कथा दुर्योधनाला सांगतात (५. १०४. ६). विश्वामित्र आपल्याला गुरुदक्षिणा नको म्हणून वारंवार सांगत असतानाही त्याचा शिष्य गालव त्याला ती घेण्याचा आग्रह करत राहतो म्हणून संतापून त्याची खोड मोडण्यासाठी विश्वामित्र त्याला ८०० श्यामकर्णी शुभ्र अश्व देण्यास सांगतो. त्यातून वर सांगितल्याप्रमाणे विचित्र कथा घडते. गालवाकडे किंवा ययातीकडे ८०० अश्व असते, तर हा प्रसंग आलाच नसता. ययातीने गालवाला आपली मुलगी 'भाड्याने' दिली नव्हती व भाडंही घेतलं नव्हतं. ती दिली तेव्हा ती परत येणार आहे हे त्याला माहीत नव्हतं. गालव याने वेगवेगळ्या राजांकडे माधवीला 'गहाण' टाकली नव्हती. ती त्यांच्याकडे 'पत्नी' म्हणून राहिली होती (पहा- ५. ११५. ७). माधवी ही गालवाची कन्या नसून ययातीची कन्या होती. त्यामुळे शिष्याने आपली कन्या गुरूला वापरायला दिली हे विधानही सिद्ध होत नाही. त्यामुळे भाड्याने देणे, गहाण टाकणे, गुरूला वापरायला देणे वगैरे राजवाड्यांचे शब्दप्रयोग अवास्तव आहेत. (डॉ. मेहेंदळे यांनी न लिहिलेली एक विसंगती इथे सांगायची आहे. पहिलं म्हणजे या कथेत ययाती, विश्वामित्र, गालव, माधवी वगैरे सर्वांचाच अधिक्षेप होत आहे. दुसरं, या कथेत प्रचंड कालविपर्यास असून त्यामुळेच ती प्रक्षिप्त असल्याचं सिद्ध होत आहे. ययाती हा मनूपासून ६ व्या पिढीत झाला, तर विश्वामित्र हा मनूच्याच वंशात ३७ पिढ्यांनी झाला होता. हर्यश्र्व विश्र्वामित्राच्या आधी ६ पिढ्या, तर औशीनर ३ पिढ्या पूर्वी होऊन गेला होता. ज्याला हे काहीही माहीत नाही, अशा एखाद्या पुराणिकाने ही काल्पनिक कथा रचली व राजवाडे तिचाच आधार घेत आहेत. याचा उहापोह 'आर्यभारत खंड २' या पुस्तकातील 'पुराणांमधील भाकडकथा' या प्रकरणात मी केला आहे तो वाचकांनी जरूर पहावा.- हर्षद सरपोतदार.)   निष्कर्ष ७ - 'नीतिभ्रष्ट प्राचीन आर्ष लोकांत पशुसमागमाची चाल होती.' ही चाल असल्याचं पहिलं उदाहरण राजवाडे देतात ते विभांडक ऋषीला मृगीपासून ऋष्यशृंग झाला त्याचं. दुसरं उदाहरण राजवाड्यांनी आदिपर्वाच्या १०९ व्या अध्यायातील दम (किंवा किंदम) ऋषीचं दिलं आहे. तो मृगीशी संभोग करत असताना पांडूच्या बाणाने विद्ध होऊन मरण पावला होता. तिसरं उदाहरण राजवाडे त्वाष्ट्री हिचं देतात. अश्वरूप धारण करणारी त्वाष्ट्री सूर्याची भार्या होती. यावरून राजवाडे म्हणतात, 'घोडीशी पुरुष कर्म करत असतात अशी कल्पना निदान व्यासकाली वाचल्या जाणाऱ्या ग्रंथांमध्ये खपत असे.'   खंडन - विभांडक ऋषीला मृगीपासून पुत्र झाला हे राजवाड्यांनी दिलेलं उदाहरण गैरलागू आहे. मृगीपासून मानवाचा जन्म शक्य नाही असं राजवाडे स्वतःच म्हणतात. (पृ. ४६) तेव्हा 'मृग' ही सर्प, नाग, गरुड, वानर यांच्याप्रमाणेच मनुष्यांची एक जमात असली पाहिजे हे उघड आहे. तसं मानल्यास हे पशुसमागमाचं उदाहरण कसं होईल? महाभारतातही प्रत्यक्ष पशुसमागम झाल्याचं म्हटलेलं नाही. विभांडक स्नान करत असताना त्याच्या दृष्टीस उर्वशी पडली. तिला पाहून त्याचं रेतस्खलन झालं ते पाण्यात पडलं. ते पाणी एक मृगी प्याली त्यामुळे तिला गर्भ राहिला असं वर्णन आहे (३. ११०. १२-१५).दम ऋषीविषयी आदिपर्वाच्या १०९ व्या अध्यायातील २६ व २७ व्या श्लोकांत म्हटलं आहे, की 'किंदम ऋषीला मृगीशी रममाण होण्याची इच्छा झाली, पण गावात तसं करण्याची लाज वाटल्यामुळे तो रानात गेला. तिथे तो 'मृगवृत्तीने' रहात होता. तिथेच मृगीशी रममाण होत असताना त्याला पांडूचा बाण लागला. एखाद्या किंदम ऋषीच्या लैंगिक विकृतीचं हे उदाहरण आहे. त्यावरून प्राचीन चालीचा निष्कर्ष काढणं अस्थानी आहे.  (खुलासा - 'हे एक उदाहरण पशुसंभोगाचं होऊ शकेल' असं डॉ. मेहेंदळे यांनी इथे म्हटलं आहे. मेहेंदळे यांचं हे भाष्य आश्चर्यकारक आहे. एकदा मृग ही मनुष्यांची जमात असल्याचं मान्य केल्यावर त्या जमातीतील एखाद्या स्त्रीशी रममाण होणं हे पशुसमागमाचं उदाहरण कसं काय होऊ शकेल? - हर्षद सरपोतदार.) तिसऱ्या उदाहरणात 'घोडीशी पुरुष कर्म करत असत' हे वाक्य व्यासकाळी खपत असे असं राजवाडे म्हणतात. न खपायला काय झालं? आजही खपेल ! कारण अशा देवादिकांच्या गोष्टी कोणी दैनंदिन व्यवहाराच्या पातळीवर पडताळून पाहण्याच्या भानगडीत पडत नाही. म्हणून मानव असे वागत असत असं मानणं अयोग्य ठरेल. एकतर मृगीशी समागमाची कल्पना तरी करणे शक्य आहे, पण घोडीची उंची लक्षात घेता अश्वीमैथुनाची कल्पनाही करणे शक्य नाही. (मृगी कदाचित पाय झाडणार नाही, पण घोडी लाथा मारेल ते निराळंच !) त्वाष्ट्रीचा हा उल्लेख ज्या आदिपर्वात आहे (१. ६०. ३४), त्यात सूर्याने घोडीशी संगम केला असं म्हटलेलं नाही. घोडी झालेल्या त्वाष्ट्रीने अश्विनांना जन्म दिला असं म्हटलं आहे. देवादिकांच्या उत्पत्तीवेळची ही गोष्ट आहे. 'अश्विनांची' उत्पत्ती सांगायची असल्यामुळे गर्भवती त्वाष्ट्री प्रसूतीकरिता घोडी बनली असं श्लोकात सांगायचं आहे. एवढ्यावरून पशुसमागमाची चाल होती हे अजिबात सिद्ध होत नाही.                             प्रकरण २ रे - स्त्रियांचे वंशप्रवर्तकत्व व प्रजापतीसंस्था   या दुसऱ्या प्रकरणात वंशप्रवर्तकत्व प्रथम स्त्रियांकडे होतं व पाशव अवस्थेतून बाहेर पडून यूथावस्थेत आल्यावर ते पुरुषाकडे आलं असं प्रतिपादन राजवाडे करतात.त्यांच्या मते ही माहिती व्यासांना नव्हती. व्यासांना फक्त वंशप्रवर्तकत्व पुरुषाकडे आल्यानंतरची माहिती आहे असं ते म्हणतात. राजवाड्यांना आधीची माहिती पण आहे. गंमत म्हणजे ही माहिती ते व्यासांच्याच ग्रंथांतून मिळवतात. असो, पण या विषयाला हात घालण्यापूर्वी पुन्हा एकदा ते सरमिसळ समागमाचा उहापोह करतात. या प्रकरणातले त्यांचे काही निष्कर्ष पाहू.  निष्कर्ष ८ - 'स्त्री गर्भार नसताना तिच्याशी तिचा भाऊ, धनी किंवा जार यांपैकी कुणीही समागम करू शके.' ऋग्वेदातील एका ऋचेमध्ये (१०. १६२. ५) 'गर्भार स्त्रीशी तिचा भाऊ, धनी किंवा जार यांपैकी जर कुणी समागम करेल, तर त्याचे आम्ही पारिपत्य करू' असं म्हटलं आहे. या श्लोकाचा दाखला देऊन राजवाडे दावा करतात, की 'यावरून असा ध्वनी निघतो, की स्त्री गर्भार नसताना तिच्याशी तिचा भाऊ, धनी किंवा जार यांपैकी कुणीही समागम करू शकत असे व तसे करण्याला मुभा होती.' थोडक्यात हा मंत्र हे तत्कालीन सरमिसळ समागमाचं एक उदाहरण ठरतं.   खंडन - राजवाडे यांचा मंत्राचा अर्थ आणि ध्वनी दोन्ही योग्य नाहीत. पहिली गोष्ट म्हणजे भ्राता आणि जार यांच्या जोडीला ते धन्याला (म्हणजे पतीला) कसे बसवतात? धन्याने स्त्रीशी ती गर्भार नसताना संभोग करू नये का? सदर मंत्रात गर्भाचा नाश करणारा एकच कल्पिलेला आहे व तो म्हणजे भ्राता. मुख्य संदर्भ गर्भाचं रक्षण करण्याचा आहे, संभोग करण्याचा नाही. एखादा विकृत मनोवृत्तीचा भाऊ जर बाळंतपणासाठी माहेरी आलेल्या बहिणीशी पतीप्रमाणे किंवा जाराप्रमाणे वागू लागून तिच्या गर्भाचा नाश करू पहात असेल, तर मंत्राने त्या गर्भाचं रक्षण करायचं आहे. अशा एखाद्या अपवादात्मक भावाच्या उदाहरणाने स्त्री गर्भवती नसताना तिच्याशी मुक्तपणे कुणालाही समागम करता येण्याची चाल होती असं मुळीच सिद्ध होत नाही. दुसऱ्या एका संदर्भाने या श्लोकाचा अर्थ असाही होऊ शकतो, की 'गर्भार स्त्रीचा नवरा वारल्यामुळे तिने तिच्या दिराशी विवाह केला असेल व मृत पतीचा तो भ्राता जर समागम करून तिच्या गर्भाचा नाश करू पहात असेल, तर आम्ही त्याचे पारिपत्य करू !' पण हा अर्थ घेतला तरीही राजवाड्यांचा निष्कर्ष टिकत नाहीच. कारण मग स्त्रीच्या भावाने तिच्याशी समागम करण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही.     निष्कर्ष ९ - 'सोदर भगिनी झोपड्या करून विभक्त रहात व यूथातले पुरुष त्यापैकी कुणाशीही संभोग करू शकत.' (पृ. ५३)या निष्कर्षांच्या पुष्ट्यर्थ राजवाडे हरिवंशाच्या ३ ऱ्या अध्यायाचा पुरावा देतात. त्या अध्यायात नमूद केल्याप्रमाणे दक्षाला ज्या ६० मुली झाल्या; त्या त्याने धर्म, कश्यप, सोम व अरिष्टनेमी यांना अनुक्रमे १०, १३, २७ व ४ अशा दिल्या आणि भृगु, अंगिरस व कृशाश्व यांना प्रत्येकी २ दिल्या. राजवाड्यांना प्रश्न पडतो, की या ७ पुरुषांना दक्षाने सारखी वाटणी करून प्रत्येकी सुमारे ९ मुली का दिल्या नाहीत? त्याचं उत्तर ते स्वतःच देतात ते असं आहे, की ज्या सोदर बहिणी होत्या, त्या दक्षाने एकेका पुरुषाला दिल्या.  (खुलासा - पृष्ठ ३०-३१ वर राजवाडे दक्षाला ५० कन्या झाल्या असं म्हणतात व आता पृष्ठ ५३ वर ६० कन्या झाल्या असं म्हणतात. असं का, याचा खुलासा राजवाडे व डॉ. मेहेंदळे या दोघांनीही केलेला नाही. मात्र ६० हीच संख्या बरोबर आहे. दुसरं म्हणजे दक्षाची वंशावळ राजवाडे आदिपर्वाच्या ६६ व्या अध्यायात आल्याचं म्हणतात आणि मेहेंदळे ती ६० व्या अध्यायात आल्याचं सांगतात. याचं कारण म्हणजे राजवाडे संदर्भाकरिता महाभारताची 'निळकंठी' प्रत वापरत होते, तर मेहेंदळे 'चिकित्सक' आवृत्तीचा वापर करतात. यामुळे काहीवेळा हा फरक दिसतो हे वाचकांनी समजून घ्यावं. - हर्षद सरपोतदार)  खंडन - राजवाड्यांच्या या विवेचनाला काही आधार नाही. त्यांनी उल्लेख केलेल्या हरिवंशानुसारच (३. २३) दक्षाच्या ६० मुली दक्षाला 'वैरणी' या एकाच स्त्रीपासून झाल्या होत्या, म्हणजे सर्व ६० मुली सहोदरच होत्या. तेव्हा राजवाडे म्हणतात त्याप्रमाणे १०, १३, २७ व ४ मुलींच्या आया वेगवेगळ्या नव्हत्या.  निष्कर्ष १० - 'पुढल्या काळात सोदर बहिणी सोदर भावांजवळ राहू लागल्या व त्यातूनच एकपतिक, बहुपत्नीक किंवा बहुपतिक कुटुंबसंस्था निर्माण झाली.'     वरील निष्कर्षांचं उदाहरण म्हणून राजवाडे पुन्हा हरिवंशाच्या ३ ऱ्या अध्यायातील माहितीचा पुरावा देतात. दक्षाच्या काही मुली आपापल्या आवडीप्रमाणे धर्माजवळ तर काही सोम, अरिष्टनेमी व कश्यपाजवळ राहू लागल्या. यातून बहुपत्नीक कुटुंबव्यवस्था निर्माण झाली. दुसरं उदाहरण ते मारिषा हिचं देतात. हरिवंशाच्या २ ऱ्या अध्यायात सांगितल्याप्रमाणे १० प्रचेतस् भावांनी 'मारीषा' नामक वृक्षकन्येशी समागम केला. हे बहुपतिक व्यवस्थेचं उदाहरण आहे असं राजवाडे म्हणतात.  खंडन -  हे सगळे राजवाड्यांच्या कल्पनेचे खेळ आहेत. पृथ्वीच्या उत्पत्तीच्या वेळेस दक्षाच्या ६० सोदर बहिणींशिवाय स्त्रियाच नव्हत्या. आधी राजवाडे 'दक्षाने  त्या निरनिराळ्या पुरुषांना दिल्या' असं म्हणतात (पृ. ५३) आणि पुढच्याच पानावर (पृ. ५४) 'त्या आपल्या पसंतीने धर्म, कश्यप वगैरे पुरुषांजवळ राहिल्या' असंही म्हणतात. यात सुसंगती नाही. कारण तसं असेल तर दक्षाने मुली अमुक एका संख्येने त्या त्या पुरुषांना देण्याचं ठरवल्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. वर लिहिल्याप्रमाणे एकदा लिहिलेलं राजवाडे बहुधा पुन्हा तपासून बघत नसावेत.दहा प्रचेतस् भावांनी एकाच वृक्षकन्येशी समागम केल्याचं हरिवंशातील जे उदाहरण आहे, ते एकेकाळी प्रजेचा पूर्ण क्षय होऊन सारी प्रजा नाश पावल्यावेळचं आहे. त्यावेळी हे १० प्रचेते, मनू आणि मारीषा यांच्याखेरीज कुणी नव्हतेच, तर अशी बहुपतिक, एकपत्नीक कुटुंबे कुठून असणार? तो एक आपत्काली स्वीकारलेला मार्ग होता. राजवाडे त्यालाच बहुपतिक कुटुंबव्यवस्थेचं उदाहरण ठरवून टाकतात हे योग्य नाही.              प्रकरण ३ रे - आतिथ्याची एक आर्षचाल  या प्रकरणात राजवाडे आतिथ्याच्या अतिप्राचीन चालीविषयी सांगतात. आर्षकाली एखादा पुरुष घरी आलेल्या अतिथीला तसंच आपल्या मित्राला स्वतःची स्त्री अर्पण करत असे अशी मांडणी ते करतात. त्यासाठी लेटूर्नोच्या पुस्तकाचा त्यांना आधार मिळत नाही. म्हणून ते प्लुटार्क या ग्रीक लेखकाच्या लिखाणाचा आधार घेतात आणि आपल्याकडे तसं काही मिळतं का हे शोधू लागतात. निष्कर्षांची सुरुवात ते मित्राला स्त्री अर्पण करण्यापासून करतात. निष्कर्ष ११ - 'संकटसमयी आपली स्त्री समागमाकरिता आपल्या मित्राला देण्याची पूर्वी पद्धत होती.'हा निष्कर्ष सिद्ध करण्यासाठी राजवाडे उद्योगपर्वाच्या ४५ व्या अध्यायातील १२ व्या व १३ व्या श्लोकाचा पुरावा देतात. खऱ्या मित्राची लक्षणे धृतराष्ट्राला सांगताना सनत्सुजात ऋषी म्हणतात, "संकटसमयी मित्राला आपली स्त्री देखील निर्मळ अंतःकरणाने अर्पण करावी !" हे अवतरण देऊन राजवाडे म्हणतात, 'सनत्सुजात म्हणजे कुणी अलबत्ये गलबत्ये नव्हते, महान तपस्वी होते. तेव्हा एकेकाळी भारतीयांमध्ये मित्राला स्वस्त्री संभोगार्थ देण्यामध्ये नीतिभंग होतो असे मानीत नव्हते असे विधान सप्रमाण करता येते !' (पृ. ६३)   खंडन - पहिलं म्हणजे राजवाडे ज्या श्लोकाचा उल्लेख करतात, तो 'इष्टान् जुत्रान् विभवान्' हा श्लोक नीलकंठी पाठातला असून चिकित्सक आवृत्तीमध्ये तो 'प्रक्षिप्त' ठरविण्यात आला आहे. तरीही आपण त्यांच्या म्हणण्यात काही तथ्य आहे का हे तपासून बघू. राजवाडे यांनी या श्लोकाचा अर्थही त्यांच्या रिवाजाप्रमाणे नीट दिलेला नाही. अर्थ देताना 'संकटसमयी' हे शब्द त्यांनी पदरचे घातले आहेत. जर 'संकटसमयी मित्राला भार्या द्यावी' असं श्लोकात म्हटलं असतं; तर तो आपद्धर्म ठरला असता, नेहमी पाळण्याचा धर्म ठरला नसता. संपूर्ण श्लोकाचा खरा अर्थ असा आहे : "आपल्या जवळील वस्तू, ज्या दुसऱ्या कुणी मागणे योग्य नाही अशा असल्या, तरी जर एखादा मित्र सारखा मागत राहिला तर त्याला शुद्ध भावनेने त्या देणे योग्य आहे. अशा वस्तू म्हणजे आपले प्रिय पुत्र, वैभव आणि आपली पत्नी." प्रसंग पडल्यास मित्रासाठी मोठा त्याग करावा हे सांगण्याचा या श्लोकाचा हेतू आहे. अशी विधाने पराकोटीला जाऊन केलेली असतात. या श्लोकातले मित्राचे लक्षण अपवादरूप आहे हे उघड आहे. असा एखादा मित्र क्वचितच असेल, की जो त्याच्या मित्राजवळ त्याचे मुलगे, वैभव आणि पत्नी मागेल. आणि वैभव किंवा पत्नी मागितली तर ती कायम स्वतःकडे ठेवण्यासाठीच मागणार. म्हणजे पत्नी तात्पुरत्या समागमासाठी मागितलेली नसणार. तेव्हा या श्लोकावरून मित्राला पत्नी अर्पण करण्याची चाल होती असं मानणं योग्य ठरणार नाही.  निष्कर्ष १२ - 'पाणिनीकाली स्वस्त्री संभोगार्थ मित्राला देण्याची रूढी होती हे 'द्वैमित्री' या शब्दप्रयोगावरून सांगता येते.' आपला मुद्दा सिद्ध करण्यासाठी राजवाडे ४. १. १८ या पाणिनीसूत्राचा आधार घेतात आणि म्हणतात, की 'प्राचीन ग्रीक व रोमन लोकांत मित्राला स्वस्त्री देण्याची जी पद्धत होती, तीच चाल पाणिनीकाली भारतात होती हे सिद्ध होते'. 'द्वैमित्री' चा अर्थ दोन मित्रांचं अपत्य. एका मित्राने आपली बायको काहीकाळ मित्राला दिली आणि त्या बायकोला अपत्य झालं तर अशा परिस्थितीत पितृत्व दोघा मित्रांकडे जाई. (बायको एकाची आणि बीजप्रद पिता दुसरा म्हणून.)  खंडन - या निष्कर्षाविषयी पहिला आक्षेप हा, की 'द्वैमित्री' हा शब्द प्राचीन नाही. या सूत्रावरील पतंजलीच्या महाभाष्यात किंवा काशिका वृत्तीत हे उदाहरण नाही. हे उदाहरण प्रथम भट्टोजी दीक्षितांच्या (१७ वे शतक) सिद्धांतकौमुदीत आढळतं. तेव्हा या शब्दाला पाणिनीच्या काळाएवढी प्राचीनता नाही. आणि दुसरं असं, की एखाद्या मित्राला गंमत म्हणून कोण आपली स्त्री समागमासाठी देईल? एखाद्या पुरुषाला मूल होत नसेल तर नियोगपद्धतीने अपत्य व्हावं म्हणून पत्नीला मित्राशी समागम करण्यास संमती देणं शक्य कोटीतील बाब आहे. तेव्हा नियोगपद्धतीचा अवलंब मित्राच्या मदतीने केल्यामुळे झालेल्या अपत्याला 'द्वैमित्री' म्हणत असत असा खुलासा करणं संयुक्तिक ठरेल. तात्पर्य, केवळ एका शब्दाची ओढाताण करून पाणिनीकाली स्वस्त्री संभोगार्थ मित्राला देण्याची रूढी किंवा चाल होती असं मानता येणार नाही.  निष्कर्ष १३ - 'प्राचीन काळी आर्यांमध्ये स्वस्त्री समागमासाठी अतिथीला देण्याची चाल होती.' मित्राला स्वस्त्री अर्पण करण्याचा विषय संपल्यावर राजवाडे आता अतिथीला स्वस्त्री संभोगार्थ देण्याच्या विषयाकडे वळतात. आपल्या निष्कर्षाचं उदाहरण म्हणून ते अनुशासन पर्वाच्या २ ऱ्या अध्यायातील इक्ष्वाकुकुलोत्पन्न 'सुदर्शन' नामक राजाची कथा सांगतात. त्या कथेप्रमाणे सुदर्शन हा आपल्या 'ओघवती' या पत्नीसह कुरुक्षेत्री गृहस्थाश्रमी जाऊन राहिला होता. आलेल्या अतिथीला कधीही असंतुष्ट परत पाठवायचं नाही असं व्रत त्याने घेतलं होतं. आपलं हे व्रत त्याने बायकोला समजावून सांगितलं होतं. एकदा समिधा आणण्यासाठी सुदर्शन रानात गेलेला असताना एक ब्राह्मण अतिथी घरी आला. ओघवती हिने त्याचा चांगला आदरसत्कार केला. परंतु तिच्याशी समागम करण्याची इच्छा ब्राह्मणाने व्यक्त केली. त्याप्रमाणे दोघांनी समागम केला. जेव्हा सुदर्शन घरी आला व त्याला आतल्या खोलीतूनच ओघवतीने लाजत लाजत आपण अतिथीशी समागम केल्याचं सांगितलं, तेव्हा सुदर्शनाने "आज मी धन्य झालो !' असे उद्गार काढले आणि बायकोचं कौतुक केलं. खंडन - या कथेतील राजवाड्यांना अनुकूल नसलेला भाग ते वाचकांना सांगत नाहीत. ते हे सांगत नाहीत, की सुदर्शन याने मृत्यूला जिंकण्याची लोकविलक्षण प्रतिज्ञा केली होती आणि त्यासाठी अतिथीला सर्वस्व अर्पण करण्याचं व्रत घेतलं होतं. ते हेही सांगत नाहीत, की ब्राह्मणाने समागमाची इच्छा व्यक्त केल्यावर ओघवतीने पुष्कळ आढेवेढे घेतले होते आणि समागम टाळण्याचा प्रयत्न केला होता. शेवटी नाइलाजाने (नवऱ्याच्या व्रताला बाधा येऊ नये म्हणून-) ब्राह्मणाशी समागम केल्यावर ती भयंकर लज्जित झाली होती आणि म्हणूनच ती आतल्या खोलीत बसून राहिली होती. ते हेही सांगत नाहीत, की प्रत्यक्ष यमधर्म हाच सुदर्शनाची परीक्षा घेण्यासाठी ब्राह्मणाचं रूप घेऊन आला होता आणि संभोग झाल्याचं समजल्यावर सुदर्शन क्रोधीत झाला, की व्रतभंग झाला म्हणून तो सुदर्शनाला मारणार होता. पण सुदर्शन क्रोधीत न झाल्यामुळे संतुष्ट होऊन यमधर्माने त्याला 'मृत्युंजयी' होण्याचा वर दिला. थोडक्यात, भार्यार्पण हे अपवादरूप असल्याचंच एकप्रकारे या कथेतच सूचित केलं आहे. तरीही राजवाडे म्हणतात, 'एकेकाळी स्वस्त्री अतिथीला अर्पण करण्याची चाल आर्यांमध्ये होती हे या कथेवरून दिसते आणि त्यासाठी दुसरा आधार धुंडाळण्याची जरुरी नाही !' (पृ. ६४) वस्तुस्थिती अशी आहे, की दुसरे आधार नाहीतच. असते, तर राजवाडे त्यातला एखादा तरी दिल्याशिवाय राहिले नसते. निष्कर्ष १४ - 'अतिथीपूजनाची चाल नंतरच्या काळात गर्ह्य समजली जाऊ लागली असली तरी त्या चालीचा पगडा अद्याप कमी झाला नव्हता.'आपल्या या निष्कर्षाच्या पुष्ट्यर्थ राजवाडे शांतिपर्वाच्या २५८ व्या अध्यायात सांगितलेली चिरकारीची कथा सांगतात. गौतमपुत्र चिरकारी हा नांवाप्रमाणेच सतत विचार करत बसणारा, लवकर कृती न करणारा असा होता. एकदा गौतम ऋषी बाहेर गेला असताना इंद्र ब्राह्मणाच्या रूपात अतिथी म्हणून घरी आला. गौतमपत्नीने त्याचं आदरातिथ्य केलं आणि त्याच्या आग्रहानुसार त्याच्याशी समागमही केला. गौतम घरी आल्यावर जेव्हा त्याला पत्नीकडून ही घटना समजली तेव्हा संतप्त होऊन त्याने चिरकारी याला त्याच्या आईचा वध करण्याची आज्ञा दिली व स्वतः रानात तप करण्यास निघून गेला. कालांतराने राग शांत झाल्यावर त्याला आपल्या कृत्याचा पश्चात्ताप झाला व घाईघाईने तो घरी आला. इकडे आपल्या आईचा वध करावा की करू नये यावर चिरकारीचं प्रदीर्घ चिंतन चालू असल्यामुळे त्याने अद्याप वध केला नव्हता. ते पाहून गौतमाला आनंद झाला आणि त्याने आपली आज्ञा रद्द केली. यातून असा अर्थ निघतो, की गौतमाच्या काळात त्याच्यासारख्या एखाद्याला जरी अतिथीपूजनाची ही चाल मान्य नव्हती, तरी पत्नीवर अजून जुने संस्कार असल्यामुळे तिने अतिथीच्या इच्छेप्रमाणे केलं होतं व त्यात तिची काही चूक नव्हती.  डॉ. मेहेंदळे यांचं भाष्य व स्वीकार - चिरकारी याचं नांव समर्पक आहे हे दर्शवण्यासाठी या कथेची रचना केली आहे हे उघड आहे. तथापि, स्त्रीने अतिथीला आत्मसमर्पण केल्यास तिचा दोष नाही असं या कथेत म्हणता येऊ शकत होतं. त्यामुळे तशी चाल पूर्वकाली अस्तित्वात असली पाहिजे हे स्पष्ट होतं. राजवाडे यांचे यापूर्वीचे निष्कर्ष मला मान्य नाहीत, पण या कथेवरून त्यांनी जो निष्कर्ष काढला आहे, तो मला मान्य आहे.  निष्कर्ष १५ - 'परशुराम व राम यांच्या काळात अतिथीला स्त्रीनिवेदन करण्याची चाल बंद पडली होती.' ही पायरी सिद्ध करण्यासाठी राजवाडे प्रथम जमदग्नीच्या कथेचा आधार घेतात. जमदग्नीची पत्नी रेणुका हिच्या मनात चित्ररथ गंधर्वाकडे पाहून कामवासना जागी झाली हे अंतर्ज्ञानाने ओळखून जमदग्नी संतापतात व परशुरामाला तिचा वध करण्याची आज्ञा देतात. (पृ. ६५) त्यानंतर रावणाने सीतेला पळवल्याची हकीगत सांगून राजवाडे म्हणतात, 'अतिथीला स्वशरीर अर्पण करण्याची चाल सीतेला मान्य असती, तर रामायणाचा पुढील कथाभाग घडलाच नसता !' खंडन - या संदर्भात जमदग्नीची कथा देणं गैरलागू आहे. चित्ररथ गंधर्व 'अतिथी' म्हणून रेणुकेकडे गेला नव्हता. रेणुकेला त्याने पाहिलंसुद्धा नव्हतं. तो नदीवर स्त्रियांशी क्रीडा करत असताना रेणुकेने त्याला पाहिलं होतं व तिच्या मनात कामवासना जागृत झाली होती. (खुलासा - ज्या गौतम ऋषीची कथा वर दिली आहे, त्या गौतमाचा काळ जमदग्नीनंतरचा आहे. मनुपासून जमदग्नी ३७ व्या तर गौतम ५० व्या पिढीत जन्मला. म्हणजे १३ पिढ्यांचं अंतर पडतं. (पहा- आर्यभारत खंड १, पृष्ठ ११६-११७.) मग गौतमाच्या काळातील रूढी जमदग्नीच्या काळात बंद पडली असं कसं म्हणता येईल? सुदर्शनाच्या कथेचं तेच आहे. इक्ष्वाकु कुळात सुदर्शन नामक राजा ९२ व्या पिढीत होऊन गेला. जर तोच आधीच्या कथेतील सुदर्शन असेल, तर तिथेही मोठाच कालविपर्यास होईल. राजवाडे व मेहेंदळे पिढ्या लावून न घेताच भाष्य करत आहेत याचं नवल वाटतं. दुसरं, भागवतपुराण वगळता एकाही जुन्या पुराणात वा हरिवंशात जमदग्नीची कथा नाही. भागवत पुराणात ज्या अनेक वेडगळ कथांची भरताड आहे, त्यात ही कथा सांगितली आहे. तिथून ती महाभारतात 'उचलली' आहे. ती 'प्रक्षिप्त' कशी आहे याचा उहापोह मी 'आर्यभारत खंड २' मध्ये 'पुराणांमधील भाकडकथा' या प्रकरणात केला आहे तो वाचकांनी पहावा. - हर्षद सरपोतदार.) रामायणातील रावण अतिथी रूपात सीतेकडे आला याचाही बादरायण संबंध राजवाडे आत्मसमर्पणाच्या चालीशी जोडतात. रावणाने समागमाची इच्छा सीतेकडे व्यक्त केली नव्हती. तिचा एकवार उपभोग घेऊन जायला तो आला नव्हता. तिचं अपहरण करून तिच्याशी विवाह करण्याच्या उद्देशाने तो आला होता. (पहा- वाल्मिकी रामायण, उ. ४५. १, २४, २७, ४७ इत्यादी.)तात्पर्य, या निष्कर्षासाठी दिलेले दोन्ही संदर्भ असंबद्ध असल्यामुळे त्यांमधून काहीच सिद्ध होत नाही. निष्कर्ष १६ - (इथपर्यंत विवेचन करून झाल्यावर राजवाडे पुन्हा एकदा यूथावस्थेचा आढावा घेतात व हा निष्कर्ष काढतात.) 'कृतयुगात समागमासाठी आई-बाप-भाऊ-बहीण हा भेद नव्हता. कुणीही कुणाशीही समागम करत असे. त्रेतायुगात स्त्रीपुरुष आपापल्या आवडीप्रमाणे समागम करत असत. द्वापारयुगात मैथुनधर्म- म्हणजे जोडप्याने राहणे- सुरु झाले. आणि कलियुगात विवाहसंस्था म्हणतात ती उदयाला आली.' हा निष्कर्ष काढण्यासाठी राजवाडे शांतिपर्वाच्या २०० व्या अध्यायातील 'न चैषां मैथुनो धर्मो' या श्लोकापासून पुढल्या ३ श्लोकांचा आधार घेतात. (१२. २००. ३५, ३६, ३७)  खंडन - आपल्या विचित्र मताला आधार मिळवण्यासाठी माणूस कोणत्या थराला जाऊ शकतो याचं राजवाड्यांनी वरील श्लोकांचा केलेला अर्थ हे एक उदाहरण आहे. शांतिपर्वातील या श्लोकांचा अर्थ असा होत नाही. खरा अर्थ असा होतो- "चराचर सृष्टी उत्पन्न झाल्यावर मनुष्यांत मैथुन धर्म- म्हणजे प्रजोत्पत्तीसाठी स्त्रीपुरुष समागम- लगेच आवश्यक ठरला नाही. कृतयुगात नवराबायको दोघांच्या मनात 'अपत्य व्हावं' असा नुसता विचार आला तरी गर्भधारणा होई. त्रेतायुगात नवराबायकोने एकमेकांना स्पर्श केला तरी प्रजोत्पत्तीसाठी तो पुरेसा असे. द्वापारयुगात स्त्रीपुरुषांना प्रथम मैथुनधर्म स्वीकारावा लागला आणि पुढे कलियुगातही तीच स्थिती चालू राहिली." थोडक्यात पहिल्या दोन युगांत प्रजोत्पत्तीसाठी समागम आवश्यक नव्हता व पुढल्या दोन युगांत समागम आवश्यक ठरला हे त्या श्लोकांतून स्पष्टपणे सांगितलं आहे. पण त्या श्लोकांचा अत्यंत विपरीत असा अर्थ काढून राजवाडे वर काय करतात? तर इतक्या प्राचीन काळी समाजशास्त्रीय परंपरा इतकी नामी सांगणाऱ्या भीष्माविषयी आदर व्यक्त करून त्याची पाठ थोपटतात ! भीष्म राजवाड्यांच्या काळात हयात असते, तर त्यांनी देखील असा अर्थ श्लोकांतून काढून दाखवल्याबद्दल राजवाड्यांची पाठ थोपटली असती.वरील श्लोकांत 'मैथुनो धर्म:' याचा राजवाड्यांनी 'विवाह करून स्त्रीपुरुषांनी जोडप्याने राहणे' असा जो अर्थ केला आहे, तो चूक आहे. 'मैथुन धर्म' म्हणजे स्त्री-पुरुष या मिथुनाने, जोडप्याने, आचारावयाचा धर्म. आणि 'अपत्यमुदपद्यत', 'जायते प्रजा:' अशा वरील श्लोकांत आढळणाऱ्या शब्दप्रयोगांनी प्रजोत्पत्ती अभिप्रेत असल्याने प्रस्तुत संदर्भात 'मैथुनो धर्म:' चा अर्थ नवरा-बायको या जोडप्याने करावयाचा समागम असाच आहे. प्रजोत्पत्तीसाठी स्त्रीपुरुष समागम आरंभापासूनच आवश्यक होता, की नंतर केव्हातरी सुरु झाला हे या श्लोकांत सांगितलं आहे. तात्पर्य, राजवाडे यांचं सर्व विवेचन हा एक कल्पनेचा खेळ असून त्यांनी लावलेल्या चुकीच्या अर्थावर तो आधारलेला आहे.  प्रकरण ४ थे - अग्नि व यज्ञ  या प्रकरणात राजवाडे अग्नीला भारतीय संस्कृतीत महत्त्वाचं स्थान का प्राप्त झालं याचा उहापोह करतात. अग्नीला साक्ष ठेवूनच भारतीय लोक विवाह संपादन करतात म्हणजे आर्ष पूर्वजांचं अग्नीने काहीतरी मोठं कार्य केलं असलं पाहिजे असं मानून राजवाड्यांचे तर्क सुरु होतात. अग्नीमुळे हिंस्त्र श्वापदांपासून रक्षण, मग पाकसिद्धी, झोपडीत खाचा करून त्यांत अग्नी जतन करणं, त्यातून झालेली प्रगती, मग अग्नी हा पूर्वजांचा सुखकर्ता दुःखहर्ता देव बनणे या सगळ्याचं वर्णन करण्यात राजवाडे रंगून जातात. मग खालीलप्रमाणे ते एक एक निष्कर्ष काढू लागतात.  निष्कर्ष १७ -  'भारतीयांचे रानटी पूर्वज रात्री अग्निकुंडाच्या भोवती सारवलेल्या जमिनीवर झोपून उघड्यावर  सरमिसळ समागम करत असत.' या निष्कर्षाच्या पुष्ट्यर्थ राजवाडे ऋग्वेदातील ५ व्या व ६ व्या मंडलातील त्यांना सहजगत्या आढळलेल्या ६ ऋचांचा पुरावा देतात. या ऋचांमधून यजमानाने अग्नीकडे संततीची, प्रजेची याचना केली आहे. असं का? तर राजवाड्यांच्या मते अग्नीजवळ समागम होत असला पाहिजे म्हणूनच त्याच्याकडे संततीची वा प्रजेची मागणी केली जात असली पाहिजे.   खंडन - राजवाड्यांनी जी ६ उदाहरणे दिली आहेत, त्यांत ५ व्या मंडलातील एकही उदाहरण नाही. आणि ६ व्या मंडलातील केवळ एकच उदाहरण आहे. उर्वरित ऋचांपैकी ३ तिसऱ्या मंडलातील तर २ चौथ्या मंडलातील आहेत. (३. १. २३, ३. १६. ६, ३. १६. १, ४. २. ५, ४. ११. ३ व ६. १३. ६) राजवाडे नेमकेपणाविषयी कसे दक्ष असत नाहीत हे दाखवणं एवढाच हेतू हा तपशील देण्यामागे आहे. शिवाय प्रत्येक सूक्ताचा किंवा ऋचेचा नेमका संदर्भही ते सांगत नाहीत. अग्नीजवळ ऋषी केवळ प्रजाच मागतात असं नसून रत्न, धन, पुष्टी, वीरपुत्रयुक्त यशही मागतात. शिवाय देवाला यज्ञाकडे किंवा यज्ञाला देवाकडे नेण्याची प्रार्थनाही करतात. उपासकाचं भद्र आणि स्वस्ति करण्यास आळवतात. याच गोष्टी ते अन्य देवतांकडेही मागतात, केवळ अग्नीकडेच मागतात असं नाही. त्यामुळे अग्नीजवळ संततीची किंवा प्रजेची मागणी करणे हा त्याच्या सान्निध्यात प्रजोत्पादन होत असे याचा सबळ पुरावा होऊ शकत नाही.   निष्कर्ष १८ - 'बर्हि नामक गवत अग्निकुंडाभोवती अंथरून व त्यावर झोपून वेगवेगळे प्रजापती आणि त्यांच्या स्त्रिया समागम करत असत.' हा निष्कर्ष काढण्यासाठी राजवाडे तैत्तरीय संहितेमधील  (१. ७. १४) 'बर्हिषा वै प्रजापतिः प्रजा असृजत I'  या ऋचेचा आधार घेतात. या वाक्याचा राजवाडे अर्थ करतात तो असा, 'बर्हिस् नामक गवत अंथरून त्यावर प्रजापतीने प्रजा उत्पन्न केल्या.' (पृ. ७५)  पुढे ते म्हणतात, 'या वाक्याचा अर्थ यजुर्वेदकालीन ऋषींना समजेनासा झाला होता. काही अतर्क्य दैवी रीतीने बर्हि घेऊन प्रजापती प्रजा उत्पन्न करीत असा चुकीचा अर्थ हे ऋषी करीत. पण खरा अर्थ हा असा आहे.  खंडन - प्राचीन ऋषींना जो अर्थ कळला नाही तो विसाव्या शतकातील राजवाडे यांना कळला म्हणजे राजवाडे यांचा आत्मविश्वास किती दांडगा असला पाहिजे ! ऋषींना अज्ञानी ठरवण्यापूर्वी राजवाड्यांनी हे विचारात घ्यायला हवं होतं, की त्यांना अभिप्रेत असलेला अर्थ जर व्हायला हवा असेल तर ऋषींनी आधिकरणार्थी सप्तमीचं रूप वापरलं असतं. 'बर्हिषा' असं करणार्थी तृतीयेचं रूप वापरलं नसतं. खेरीज एकवचनी रूप न वापरता (झोपायला एक बर्हि पुरत नाही, अनेक लागतात.) अनेकवचनी रूप वापरलं असतं. थोडक्यात ऋषींनी 'बर्हिषा' असं न म्हणता 'बर्हि:षु' असं म्हटलं असतं. तेव्हा ऋषींनी मंत्रातील करणार्थे तृतीयेचा योग्य तोच अर्थ केला होता. आणि हा अर्थ घेतला, की राजवाड्यांचा सदर निष्कर्ष टिकत नाही.  निष्कर्ष १९ - 'कालांतराने सुधारलेल्या वैदिक समाजात यज्ञसंस्था निर्माण झाली. तथापि आपल्या रानटी पूर्वजांप्रमाणेच अश्वमेध यज्ञात यभन करण्याची नक्कल त्यांनी चालू ठेवली.' याचा खुलासा करताना राजवाडे यजुर्वेद (१. ७. ४) तै. संहिता (७. ४. १९) आणि वाजसनेयि संहिता (अध्याय २३) या पुराव्यांचा आधार घेऊन सांगतात, की "यज्ञ या शब्दाचा अर्थ 'जननार्थ समागमक्रिया करणे' हा आहे. अग्निकुंडाभोवती आपले पूर्वज सोमरस पिऊन बेहोष होत, नाचत, अश्लील बोलत व रतिक्रिया करत. एखाद्या स्त्रीस जर कोणा पुरुषाने धरलं नाही तर ती स्त्री विलाप करी. याचीच नक्कल अश्वमेध यज्ञात झाली. अश्वमेध यज्ञात घोडा मृत होऊन पडल्यावर त्याच्यावर वस्त्र पांघरून यजमानपत्नीला (राणीला) त्याच्या शेजारी निजवीत. कल्पना अशी असे, की बलाढ्य पुत्र होण्याकरिता घोडा व राणी यांचा समागम होतो आहे. मग मंत्र म्हणून ऋत्विज घोड्याचे लिंग राणीच्या योनीजवळ आणी..." इत्यादी.  खंडन - राजवाड्यांनी शब्दच्छल करून केलेला 'यज्ञ' शब्दाचा अर्थ चुकीचा आणि यास्कालाही लाजवणारा आहे. 'अग्नीत टाकलेल्या आहुतीद्वारा देवांची आराधना करणे' हा यज्ञ या शब्दाचा योग्य अर्थ आहे. पूर्वाश्रमीचे आर्य असलेल्या पारश्यांच्या झेंद अवेस्तामध्ये यज्ञ या शब्दाप्रमाणे 'यस्न' हा शब्द असून त्याचाही अर्थ तोच आहे. त्यात असं काहीही अश्लील सांगितलेलं नाही. वर राजवाड्यांनी दिलेल्या संदर्भांमध्ये अश्वमेधाच्या प्रसंगी बोलल्या जाणाऱ्या अश्लील संवादांचा खुलासा मात्र मला करता येत नाही. अन्य कुणी केला असल्यास तो मला माहीत नाही. त्रेतायुगात रामाने अग्निकुंडापाशी सीतेची सोन्याची प्रतिमा ठेवून अश्वमेध यज्ञ केला होता. पण त्यात अश्लील कृती किंवा संवादांचा उल्लेख आलेला नाही. द्वापारयुगात युधीष्ठीराने अश्वमेध केला त्यावेळी द्रौपदीला मृत घोड्याच्या शेजारी निजवल्याचं म्हटलं असलं (१४. ९१. २), तरी अश्लील संवाद घडल्याचं म्हटलेलं नाही. इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात काही राजांनी अश्वमेध यज्ञ केल्याचं डॉ. पां. वा. काणे यांच्या 'History of Dharmasastra Literature' या ग्रंथात म्हटलं आहे (खंड २. २. १२३९, २. २. १०२८). पण तिथेही अश्लील भाषेचा उल्लेख नाही. राजवाड्यांनी बारीक टाईपात दोन पृष्ठे भरून (७७ व ७८) जो अर्वाच्य मजकूर या ग्रंथात धिटाईने उतरवला आहे, तो इथे देण्याचं धैर्य माझ्यात नाही. पण त्यात त्यांनी काही पदरची वाक्ये घातली असावीत असा संशय येतो. उदा. 'मंत्र म्हणून ऋत्विज घोड्याचे लिंग राणीच्या योनीजवळ आणी' हे वर दिलेलं वाक्य तैत्तरीय संहितेत अजिबात नाही. राजवाड्यांचं असं निराधार लेखन अत्यंत आक्षेपार्ह आहे. (टीप - अश्वमेधाच्या प्रसंगी बोलल्या जाणाऱ्या अश्लील संवादांचा खुलासा दयानंद सरस्वती यांनी केला आहे. त्यांच्या मते हे सर्व पंचमक्कारांनी- म्हणजे वामपंथी शाक्त किंवा चार्वाकांनी- नंतर घुसडलेलं आहे. मृत घोड्यापाशी राणीला निजवणे व अश्लील संवाद करणे हा वैदिक धर्माचा व अश्वमेध यज्ञाचा भाग कधी नव्हता व आजही नाही. (पहा- 'पृष्ठ २६८ पासून पुढे, 'सत्यार्थ प्रकाश', दयानंद सरस्वती, करवीर आर्यसमाज कोल्हापूर, १९५६.) दयानंद सरस्वतींचं हे म्हणणं लक्षात घेता या अश्लील गोष्टी रामायणाच्या नंतरच्या व महाभारताच्या आधीच्या काळात कधीतरी घुसडल्या गेल्या असतील असं वाटतं. - हर्षद सरपोतदार.)  निष्कर्ष २० - 'इथपर्यंत जे विवेचन केले त्यावरून स्पष्ट होते, की अग्निकुंडाभोवती रानटी पूर्वज प्रजोत्पादनाचे कार्य उरकीत म्हणूनच भारतीय आर्यांमध्ये विवाह अग्नीच्या समक्ष व्हावा लागतो.'या आपल्या निष्कर्षाला बळ देण्यासाठी राजवाडे पुन्हा एकदा पेटलेली अग्निकुंडे, उघड्यावरील समागम, पुरुषाचे रेतस् म्हणजे एकप्रकारचे तेज कसे असते वगैरे मांडणी आणि कल्पनाविलास करत राहतात.  खंडन - राजवाड्यांच्या या निष्कर्षाला काडीचाही आधार नसल्याचं आधीच स्पष्ट केलं आहे. भारतीयांचे विवाह अग्नीच्या साक्षीने का होतात याचा खुलासा अन्य प्रकारे होऊ शकतो. मित्र व वरुण या दोन आदित्यांविषयी ऋग्वेदकाळी जी कल्पना होती, ती लक्षात घेतली म्हणजे अग्नीच्या साक्षीची आवश्यकता स्पष्ट होते. मित्र या वेदांमधील शब्दाप्रमाणेच अवेस्तामध्ये 'मिथ्र' हा शब्द असून दोन्हीचा बोध 'करार देवता' म्हणूनच होत असतो. तर वरुण ही 'शपथ देवता' आहे. वरुण आणि मित्र म्हणजे जणु एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असावेत इतका त्यांचा घनिष्ट संबंध आहे. वरुणाचा वास (राहण्याची जागा) पाण्यात असतो हे ऋग्वेदात व इतर अनेक ठिकाणी स्पष्ट आहे. (उदा. ऋ. १. २१६. १, ७. ४९. ३)  त्याचप्रमाणे मित्राचा वास वनस्पतीमध्ये (त्याला 'उर्वरा' असा शब्द आहे) असतो. वाळलेल्या उर्वरा म्हणजे काष्ठे एकमेकांवर घासून जो अग्नी निर्माण होतो, तो म्हणजे मित्रदेवतेचे व्यक्त स्वरूप होय. तेव्हा अग्नीच्या साक्षीने एखादा करार करणे म्हणजे मित्रदेवतेच्या साक्षीने करार करणे असा अर्थ आहे. ऋग्वेदात मित्रदेवतेला उद्देशून स्वतंत्र असं एकच सूक्त आहे त्यात ही कल्पना स्पष्ट झाली आहे. (३. ५९)  त्या सूक्तामधील १ ल्या ऋचेतील त्याचप्रमाणे ५ व्या ऋचेतील वाक्ये (जी मेहेंदळे यांनी सविस्तर दिली आहेत) अग्नीमध्ये आहुती देण्याचा विधी चालू असताना अग्नीच्या साक्षीने मित्राचे नांव उच्चारून करार होत असल्याचं दर्शवतात. अग्नीच्या- म्हणजेच मित्रदेवतेच्या- साक्षीने करार होत असल्यामुळे करार पाळण्याचं बंधन करार करणाऱ्यांवर (म्हणजे वधु-वरांवर) येतं. करार करणारे तो पाळणार असल्यामुळे मित्रदेवतेची सुमती व सौमनस्य त्यांना लाभो अशी प्रार्थना ते अग्नीला करत असतात. थोडक्यात, लग्न हा वधुवरांनी केलेला एक करार आहे. अग्नीच्या साक्षीने तो संपन्न झाल्यामुळे त्याला संस्काराचं स्वरूप येतं. त्यामुळे वैवाहिक बंधन पाळण्याची व एकमेकांशी एकनिष्ठ राहण्याची जबाबदारी वधुवरांवर येते. विवाहसंबंध संपुष्टात आणणे याला आपल्याकडे 'काडीमोड घेणे' असा जो शब्दप्रयोग आहे त्याचा खुलासाही वर सांगितल्याप्रमाणे करता येतो. मित्रदेवतेचा वास काष्ठात असतो त्यामुळे ती काष्ठरूप काडी मोडली की लग्नाचा करार आणि संस्कार मोडल्याचं मानलं जातं. विवाहविच्छेदाला 'घटस्फोट' असा दुसराही शब्द आहे. वरुण या देवतेचा वास पाण्यात असतो. काडीप्रमाणे पाणी मोडता येत नाही म्हणून पाणी भरलेला घट फोडला की 'धर्मे चार्थे च कामे च नातिचरामि' ही अग्निपाशी घेतलेली शपथ भंग केली जाते व विवाहाचा शेवट केला जातो. अशाप्रकारे करारदेवता व शपथदेवता यांना साक्षी ठेवून केलेला विवाह त्यांनाच साक्षी ठेवून मोडला जातो. तात्पर्य; मित्रवरुण, अग्नी, पाणी आणि विवाहसंस्कार यांचे परस्पर संबंध अशा प्रकारचे आहेत. राजवाडे म्हणतात तसे नाहीत.  समारोप  इतिहासाचार्य राजवाडे यांनी 'भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास' या पुस्तकात केलेलं विवेचन आणि काढलेले निष्कर्ष आपण पाहिले. विवाहसंस्था म्हटली की स्त्रीपुरुष समागम आणि प्रजोत्पादन ही दोनच लक्षणे राजवाड्यांच्या डोळ्यासमोर येतात. पण एखादा अपवाद वगळता त्यांचे कुठलेही निष्कर्ष त्यांनी दिलेल्या पुराव्यांच्या आधारावर टिकू शकत नाहीत हे वर दाखवलं आहे. विवाहसंस्था अस्तित्वात येण्यापूर्वीच्या काळात राजवाडे म्हणतात तशा संकीर्ण समागमाच्या चाली वगैरे अस्तित्वात असतीलही. त्यासाठी पुरावा नाही एवढंच म्हणायचं आहे.  - हर्षद सरपोतदार  मुख्य संदर्भ :-  १. 'भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास' - वि. का. राजवाडे - लोकवाङ्मयगृह, १९८६.  २. डॉ. म. अ. मेहेंदळे यांचे व्याख्यान - भारत इतिहास संशोधक मंडळ त्रैमासिक - वर्ष ८५, अंक १ ते ४, शके १९३१.